«Θα ζήσουμε πρωτόγνωρες καταστάσεις»
του Γιώργου Αναστασίου
Όταν το 1990 ο πατέρας Μπους ανακήρυσσε ότι η ανθρωπότητα μπαίνει στην περίοδο της Νέας Τάξης Πραγμάτων, δεν επαναλάμβανε απλά ένα χιτλερικό σύνθημα: Εξέφραζε την πεποίθηση των ιμπεριαλιστών και του ιερατείου της ελεύθερης αγοράς ότι επιτέλους ξεμπέρδεψαν με την καταραμένη ιστορία και τις σοσιαλιστικές παρενθέσεις της. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, η δήθεν παντοδύναμη Νέα Τάξη έχει ήδη βυθίσει την ανθρωπότητα σε μια πρωτοφανή Διεθνή Αταξία. Οι πολεμικές συρράξεις, οι εισβολές και κατοχές, οι γενοκτονίες και οι διαμελισμοί χωρών ματώνουν τον πλανήτη όσο ποτέ άλλοτε μετά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Την ίδια στιγμή, η «καταργημένη» ιστορία επιβεβαιώνει τη ρήση του Μάο: «Όπου υπάρχει καταπίεση, υπάρχει και αντίσταση». Πράγματι, στην αυγή του 21ου αιώνα είναι φανερή η άνοδος μιας σειράς κινημάτων και αντιστάσεων σε τοπικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο. Δεν υπάρχει πλέον γωνιά του πλανήτη που να μην γνωρίζει αγώνες και κινητοποιήσεις. Πλάι-πλάι, «παραδοσιακά» και «νέα» κινήματα δυναμώνουν και αρχίζουν να επηρεάζουν τις εξελίξεις, θέτοντας όλο και περισσότερα εμπόδια στην πολιτική των ιμπεριαλιστών, των πολυεθνικών, των αστικών τάξεων και γενικά όλων των αντιδραστικών.
Κάτι νέο (ή τόσο παλιό που κοντεύαμε να το ξεχάσουμε): Κινήματα με αποτελέσματα!
Ένα από τα νέα στοιχεία που σημαδεύουν την τελευταία πενταετία είναι ότι μια σειρά κινήματα φέρνουν «χειροπιαστά» αποτελέσματα και σημειώνουν επιτυχίες – κάτι που δεν υπήρχε σ’ ολόκληρη τη δεκαετία του ’90: η ανατροπή μιας σειράς αντιδραστικών κυβερνήσεων από λαϊκές εξεγέρσεις στη Λατινική Αμερική, το βάλτωμα των ΗΠΑ στο Ιράκ εξαιτίας της Ιρακινής Αντίστασης, το «όχι» στο Ευρωσύνταγμα που μπλοκάρισε για τα καλά τον «περίπατο» που σχεδίαζε η ευρωπαϊκή άρχουσα τάξη, το μπλοκάρισμα νεοφιλελεύθερων μέτρων και νόμων σε αρκετές χώρες, το «όχι» του κυπριακού λαού στο σχέδιο Ανάν, είναι μερικά παραδείγματα.
Αυτό δεν σημαίνει ότι περάσαμε κιόλας από την εποχή της παθητικής άμυνας σ’ αυτή της ενεργητικής αντίστασης. Εξακολουθεί να κυριαρχεί στις αντιστάσεις κυρίως το αυθόρμητο στοιχείο και η δυσαρέσκεια, η αποσπασματικότητα και η έλλειψη συντονισμού. Αλλά ταυτόχρονα εντείνονται οι ανισομετρίες, με την έννοια ότι μια σειρά κινήματα αναπτύσσονται γοργά και καταφέρουν χτυπήματα στον αντίπαλο, χωρίς όμως αυτό να ανατρέπει, ακόμα, τη γενική κατάσταση.
Οι «ανισομετρίες» μάς φέρνουν πιο κοντά στην ενεργητική αντίσταση
Ολόκληρη σχεδόν η Λατινική Αμερική αποτελεί πλέον μια τέτοια «ανισομετρία»: οι λαϊκές εξεγέρσεις μπλοκάρουν αντιλαϊκούς νόμους και τρέπουν προέδρους σε φυγή, εκλέγονται κυβερνήσεις που δεν είναι της αρεσκείας των ΗΠΑ, το ιθαγενικό στοιχείο –για πρώτη φορά στην ιστορία– φτάνει στο προεδρικό αξίωμα μιας λατινοαμερικάνικης χώρας, δίπλα στην Κούβα εμφανίζεται και μια Βενεζουέλα που επιβεβαιώνει και πάλι την «ξεχασμένη» αρχή ότι είναι δυνατό μια μικρή χώρα, ένας αποφασισμένος λαός, να αντισταθεί στις επιταγές του ιμπεριαλισμού. Ακόμα, η εξέγερση του 2001 στην Αργεντινή, το περίφημο Αργεντινάτσο, όπου πρωταγωνίστησε το εργατικό στοιχείο και έπαιξαν σημαντικό ρόλο οι δυνάμεις της αριστεράς, ανέδειξε ένα τεράστιο πλούτο στις μορφές πάλης και οργάνωσης, ξεφτίλισε τα νεοφιλελεύθερα δόγματα και τους εκπροσώπους τους σ’ ολόκληρη την υποήπειρο, και αποτέλεσε σημαντική παρακαταθήκη εμπειρίας για τους μελλοντικούς αγώνες προς τη λαϊκή εξουσία.
Αλλά η Λατινική Αμερική δεν συνιστά τη μοναδική περίπτωση. Στο Νεπάλ, το «αγνοημένο» μαοϊκό αντάρτικο σημειώνει την τελευταία πενταετία ορμητική ανάπτυξη, ελέγχει μεγάλο τμήμα της χώρας, πραγματοποιεί πλατιές κοινωνικές και πολιτικές συμμαχίες και απειλεί σοβαρά το δικτατορικό καθεστώς. Στη Μέση Ανατολή, η Ιρακινή Αντίσταση έχει μετατρέψει τον «περίπατο» των βορειοαμερικάνων ιμπεριαλιστών και των συμμάχων τους σε εφιάλτη, προκαλώντας τους σημαντικές υλικές και, κυρίως, πολιτικές απώλειες: οι λαοί όλου του κόσμου βλέπουν πως οι «ξυπόλητοι» ιρακινοί έχουν εγκλωβίσει και φθείρουν τις «παντοδύναμες» ΗΠΑ. Ακόμα και το παλαιστινιακό κίνημα, που έχει δεχτεί σοβαρά χτυπήματα εκ των έσω, εξακολουθεί να εμπνέει όλο τον κόσμο σαν σύμβολο αντίστασης ενός μικρού λαού: δεν είναι τυχαίο ότι η παλαιστινιακή σημαία πάντα κυματίζει στις διαδηλώσεις και στις πέντε ηπείρους. Στον «ανεπτυγμένο» κόσμο (από την Ευρώπη ως τη Βόρεια Αμερική και την Ωκεανία), οι αλλεπάλληλες γενικές απεργίες και μαχητικοί αγώνες σε μια σειρά χώρες, η απαρχή κινητοποιήσεων και οργάνωσης των «ευέλικτων» εργαζόμενων, και τέλος το ξέσπασμα της νεολαίας των γαλλικών προαστίων, δείχνουν τον πολλαπλασιασμό των αντιστάσεων και μια ελπιδοφόρα κινητικότητα.
Νέα κινήματα και νέες μορφές πάλης γεννιούνται
Τις αρχές του αιώνα μας σημάδεψε, όμως, και η εμφάνιση νέων καταστάσεων, όπως το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα. Η συσπείρωση και κοινή δράση διαφορετικών πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων, η χρησιμοποίηση νέων μορφών αλληλοπληροφόρησης, οργάνωσης και πάλης, ο διεθνής συντονισμός των κινητοποιήσεων, το γεγονός ότι είναι πια αδύνατο να πραγματοποιηθούν συναντήσεις κορυφής των ισχυρών οπουδήποτε στον κόσμο δίχως να έχουν να αντιμετωπίσουν τη λαϊκή οργή… όλα αυτά δεν υπήρχαν καν πριν 5-10 χρόνια. Μάλιστα είναι εντυπωσιακό το πώς εξακολουθεί να υφίσταται για τόσο μεγάλο διάστημα, δεδομένου ότι πρόκειται για ένα κίνημα κατά βάση αυθόρμητο και ετερογενές (με την έννοια ότι σ’ αυτό «συναντήθηκαν» τα πιο διαφορετικά, παραδοσιακά και νέα κινήματα). Η μαζικότητα, η ριζοσπαστικότητα, ο ενθουσιασμός, η εφευρετικότητα και η αποφασιστικότητα των εκατομμυρίων που εμπνεύστηκαν από αυτό και κινητοποιήθηκαν μέσα από τις γραμμές του τροποποίησαν τα πολιτικά δεδομένα και, το σημαντικότερο, τις συνειδήσεις μεγάλου τμήματος του παγκόσμιου πληθυσμού.
Τα χαρακτηριστικά αυτά δεν περιορίζονται, βέβαια, στο αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα. Η χρησιμοποίηση των δυνατοτήτων που ανοίχτηκαν από το ίντερνετ και άλλες νέες τεχνικές έδωσαν μια τεράστια ώθηση στη δημιουργία δικτύων πληροφόρησης, αλληλεγγύης, συντονισμού και διοργάνωσης κινητοποιήσεων, που αύξησαν σε πρωτοφανή βαθμό την ανισομετρία μεταξύ πολιτικής-στρατιωτικής δύναμης και πολιτικής επιρροής/αποτελεσματικότητας μιας σειράς κινημάτων. Από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα, οι Ζαπατίστας – που παρά τη μικρή στρατιωτική ισχύ τους και τον περιορισμό τους σε μια μόνο επαρχία του Μεξικού, όχι μόνο δεν συνετρίβησαν από το αντιδραστικό μεξικάνικο καθεστώς, αλλά κατάφεραν να κινητοποιήσουν προσωπικότητες, κόμματα και απλούς ανθρώπους απ’ όλο τον κόσμο υπέρ της υπόθεσής τους. Η χρησιμοποίηση δηλαδή της γνώσης, της επικοινωνίας και των τεχνικών μέσων σε ύψιστο βαθμό από διάφορα κινήματα, σε συνδυασμό με την αυξημένη ευαισθητοποίηση για αγώνες που θεωρούνται δίκαιοι, αποτρέπει συχνά τον ιμπεριαλισμό και την αντίδραση από το να καταφέρει συντριπτικά χτυπήματα σε δυνάμεις που πολιτικά και στρατιωτικά είναι πολύ αδύναμες.
Η δημιουργία παγκόσμιων δικτύων ενημέρωσης και συζήτησης όπως το Ιντυμέντια, η άμεση πληροφόρηση για το τι συμβαίνει σε όλο τον κόσμο, ο πολλαπλασιασμός των διεθνών πρωτοβουλιών και συναντήσεων των πιο διαφορετικών κινημάτων, η άμεση και πολλές φορές επιτυχημένη αλληλεγγύη, ο διεθνικός πλέον χαρακτήρας πολλών κινημάτων (δηλαδή η από κοινού συζήτηση και δράση συλλογικοτήτων από πολλές χώρες), δείχνουν ότι υπάρχουν και οι δυνατότητες και η διάθεση για ενωτικές, αποτελεσματικές κινητοποιήσεις.
Εδώ δεν μπορεί να μην τονιστεί ένα ακόμη χαρακτηριστικό που διαπερνά πολλές από αυτές τις καταστάσεις: η υλοποίηση μορφών άμεσης δημοκρατίας μέσα στα κινήματα, και η θέληση του κόσμου να συμμετέχει, να ακούγεται η γνώμη του. Για παράδειγμα, οι λαϊκές συνελεύσεις των επαναλαμβανόμενων «διαδηλώσεων της Δευτέρας» σε όλη τη Γερμανία, όπου μιλούσε όποιος ήθελε και όλοι μαζί οι συγκεντρωμένοι αποφάσιζαν πώς θα συνεχιστεί η κινητοποίηση. Ή οι αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες στις συνελεύσεις γειτονιάς στις περισσότερες πόλεις της Αργεντινής στη διάρκεια της εξέγερσης του Αργεντινάτσο, αλλά και σε μια σειρά άλλες κινήσεις εργατών, ανέργων κ.λπ. Κι ακόμα: οι συνελεύσεις γυναικών, με την άμεση και ενεργητική συμμετοχή χιλιάδων (π.χ. στην Αργεντινή και τη Γερμανία), οι 1.400 επιτροπές βάσης ενάντια στο Ευρωσύνταγμα στη Γαλλία, οι διάφορες διαβουλεύσεις τοπικού ή και διεθνούς χαρακτήρα, κ.λπ. Επίσης αναδεικνύονται και γενικεύονται πλέον σχετικά νέες μορφές πάλης, όπως π.χ. τα μπλόκα στους αυτοκινητόδρομους, που τα συναντάμε από τη Λατινική Αμερική ως την Ευρώπη. Τέτοιου είδους κινητοποιήσεις βγαίνουν από την εμπειρία των μαζών και προκαλούν σημαντικά αντικειμενικά προβλήματα στους κυβερνώντες και στον «επιχειρηματικό κόσμο».
Τέλος, ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα των αρχών του αιώνα μας, που έγινε δυνατό χάρη στα παραπάνω νέα στοιχεία, ήταν η διοργάνωση των παγκόσμιων διαδηλώσεων της 15ης Φεβρουαρίου 2003 ενάντια στον πόλεμο, όπου δεκάδες εκατομμύρια ταυτόχρονα και στις πέντε ηπείρους απάντησαν με ενθουσιασμό στο πρώτο διεθνές κάλεσμα-ανάγκη για ενωτική και συντονισμένη κινητοποίηση. Δεν θα είναι μάλιστα υπερβολή αν εκτιμήσουμε ότι θα ζήσουμε και άλλες τέτοιου είδους παγκόσμιες κινητοποιήσεις στον αιώνα που μπήκαμε.
Η ανάδυση μιας νέας συνείδησης
Μια ακόμα σημαντική αλλαγή που έφερε η τελευταία πενταετία, η σημαντικότερη ίσως σε σχέση με τη δεκαετία του ’90, ήταν η συνειδητοποίηση από πλατιές λαϊκές μάζες ότι είναι αναγκαίο και δυνατό να αλλάξουν τα πράγματα, ότι χρειάζεται να δημιουργήσουμε ένα νέο κόσμο, πολύ διαφορετικό από τον σημερινό. Ξεκινώντας συχνά από τα άμεσα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, εκατομμύρια και εκατομμύρια άνθρωποι συναντιούνται, συζητούν, βγαίνουν στους δρόμους, οργανώνονται… και σταδιακά συνειδητοποιούν ότι όλοι απειλούνται από τον ίδιο εχθρό, από τις ίδιες αντιδραστικές πολιτικές. Χάρη σ’ αυτούς, τα ιδεολογήματα του ιμπεριαλισμού και τα δόγματα του νεοφιλελευθερισμού υπόκεινται σε μια συνεχή φθορά, μια απονομιμοποίηση στα μάτια της πλειοψηφίας, πλέον, του παγκόσμιου πληθυσμού.
Η ενιαία σκέψη των αρχών του ’80 και του ’90 έχει δεχτεί σοβαρά πλήγματα. Ο μέχρι πριν λίγα χρόνια «ξεχασμένος» ιμπεριαλισμός (που και η λεκτική αναφορά του το 1990 μάς κατέτασσε στην κατηγορία των «γραφικών τύπων») αναγνωρίζεται σήμερα, με επικεφαλής τις ΗΠΑ, ως ο υπ’ αριθ. 1 εχθρός των λαών του πλανήτη. Πλατιές μάζες κατανοούν και συζητούν ότι οι πόλεμοι και η γενικευμένη φτώχεια έχουν σαν αιτία τον ανταγωνισμό για αγορές και πρώτες ύλες, και ότι ο νεοφιλελευθερισμός συνιστά μια άμεση απειλή για τη μεγάλη πλειοψηφία. Κι ακόμα, παραδείγματα όπως της Βενεζουέλας και της Κούβας επιβεβαιώνουν την πεποίθηση ότι αν ένας μικρός σχετικά λαός αγωνιστεί με αποφασιστικότητα, μπορεί να νικήσει και να υπερασπίσει την εθνική ανεξαρτησία του. Την προηγούμενη δεκαετία, εθεωρείτο «τρελός» όποιος «εν μέσω παγκοσμιοποίησης και με ηττημένο το σοσιαλιστικό στρατόπεδο» υποστήριζε τέτοιες δυνατότητες, αντί να υποκλιθεί στην… πολύ ρεαλιστική λύση «παγκόσμια επανάσταση ή τίποτα». Σήμερα, αυτό αποτελεί κατάκτηση της νέας συνείδησης εκατομμυρίων.
Η μαζικότητα, ο ριζοσπαστισμός, η συνεύρεση και συσπείρωση διαφορετικών κινημάτων, ο δημοκρατισμός που τα διακρίνει, η θέληση της βάσης τους να συμμετέχει στις συζητήσεις και τους σχεδιασμούς των παραπέρα βημάτων, η αναζήτηση νέων δρόμων, δεν δείχνει μονάχα τον πολύχρωμο, πολυφωνικό και πλουραλιστικό χαρακτήρα τους. Η συνάντηση και η συμφωνία τόσο διαφορετικών κινημάτων γύρω από την απαίτηση-ανάγκη «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός!» δείχνει ότι υπάρχει μια υλική πραγματικότητα που σπρώχνει εκατομμύρια ανθρώπων, με διαφορετικές εμπειρίες και καταβολές, να θέτουν ίδια ερωτήματα και να αναζητούν κοινές απαντήσεις, που αντικειμενικά ξεπερνούν το σημερινό σύστημα. Το σύνθημα «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός!» συμπυκνώνει ακριβώς αυτήν την, έστω και στοιχειακή, κοινή βούληση όχι για κάποιες μικροαλλαγές, αλλά για ένα κοινωνικό και οικονομικό σύστημα διαφορετικό από το σημερινό.
Όλο και περισσότεροι πλήττονται, όλο και περισσότεροι αμφισβητούν και αναζητούν διέξοδο
Αυτή η αναζήτηση μιας άλλης κοινωνίας γίνεται, βέβαια, με «δειλό» τρόπο και σε συνθήκες σύγχυσης. Η ήττα του σοσιαλισμού και η επακόλουθη αποκομμουνιστικοποίηση, μαζί με την επαίσχυντη απόπειρα εμφάνισης του κομμουνισμού ως εγκληματικού, είχε και έχει επιπτώσεις στις λαϊκές μάζες – και φυσικά θα ήταν λάθος να θεωρηθούν αυτές υπεύθυνες για το γεγονός αυτό! Όμως τα κινήματα που αναδύθηκαν την τελευταία περίοδο δεν τηρούν καθόλου εχθρική στάση απέναντι στο οργανωμένο εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε παλιότερα με «νέα» κινήματα (π.χ. οικολογικό, αυτονομία κ.λπ.). Ο διαχωρισμός που επιδίωκαν διάφορες πλευρές και οι υγειονομικές ζώνες που ήθελαν και μπορούσαν να επιβάλουν διάφορες καθεστωτικές δυνάμεις σε προηγούμενες δεκαετίες δεν επιβίωσαν μέσα στη νέα κατάσταση που δημιουργήθηκε, κι αυτό είναι ιδιαίτερα θετικό στοιχείο.
Η αμφισβήτηση των «μονόδρομων» και των ιδεολογημάτων της άρχουσας τάξης από όλο και μεγαλύτερο τμήμα των λαϊκών στρωμάτων δεν οφείλεται, βέβαια, στην οργανωμένη, συντονισμένη, αποφασιστική συμμετοχή και δράση της κομμουνιστικής αριστεράς. Δυστυχώς, αυτή αποτελεί ακόμα ζητούμενο… Οπότε, γεννιέται ένα ερώτημα: Πάνω σε ποια βάση γίνεται εφικτή η συνάντηση τόσων διαφορετικών κινημάτων, και πώς είναι δυνατό να τίθεται το ζήτημα μιας συνολικότερης αλλαγής, έστω και με το δειλό και συγκεχυμένο τρόπο που περιγράφτηκε; Η απάντηση πρέπει να αναζητηθεί στο γεγονός της τεράστιας διεύρυνσης του σύγχρονου προλεταριάτου διεθνώς, και στο γεγονός πως το 90% του πληθυσμού του πλανήτη πλήττεται, καταπιέζεται και έχει ανάγκη μια μεγάλη στροφή στην κοινωνική ζωή. Παρά λοιπόν τα εμπόδια που θέτουν οι τεχνητοί διαχωρισμοί και όλες οι διαιρετικές πολιτικές του κεφάλαιου, και παρά την προβληματική στάση και τη σχετική αδυναμία της αριστεράς, τα κινήματα καταφέρνουν και προβάλλουν ανάγκες, θέτουν ουσιώδη ερωτήματα, κινούν τον τροχό…
Την ίδια στιγμή, γίνεται σαφής η αναζήτηση ταυτότητας από πλατιές μάζες που νιώθουν τον κίνδυνο, την απειλή ισοπέδωσης από τον οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό οδοστρωτήρα της Νέας Τάξης. Δεν είναι τυχαίο ότι συναντάμε τόσα χρώματα και τέτοιο πλήθος σημαιών στις διεθνείς διαδηλώσεις, γεγονός κάτι παραπάνω από εντυπωσιακό. Έτσι, βλέπουμε για παράδειγμα ιθαγενείς λαούς, μικρά έθνη, κάθε είδους «μειονότητες» να διεκδικούν με περηφάνια την ταυτότητά τους και να υπερασπίζονται τις ιδιαιτερότητές τους – κάτι που η «κοσμοπολίτικη» αριστερά, η εκστασιαζόμενη μπροστά σε ό,τι μεταμοντέρνο, ούτε θέλει ούτε μπορεί να καταλάβει. Γι’ αυτό και διάφορα ρεύματά της, ακόμα και «ριζοσπαστικά», νιώθουν άβολα μπροστά σε κινήματα που θέτουν ζητήματα ταυτότητας και εθνικής, πολιτικής και οικονομικής ανεξαρτησίας – εκτός κι αν βρίσκονται στην άλλη άκρη της Γης, σε καμιά μεξικάνικη ζούγκλα.
Το τίμημα είναι βαρύ, αλλά η ελπίδα δυναμώνει
Τα όσα ειπώθηκαν παραπάνω κάθε άλλο παρά σημαίνουν ότι το μέλλον διαγράφεται ρόδινο. Η επιθετικότητα και η βαρβαρότητα του ιμπεριαλισμού και του καπιταλισμού βρίσκονται στο απόγειό τους. Δεκάδες εκατομμύρια χάνουν τη ζωή τους κάθε χρόνο εξαιτίας γενοκτονιών, πολέμων και ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων και της γενικευμένης εξαθλίωσης. Τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι, δηλαδή ο μισός σχεδόν πληθυσμός της Γης, «ζουν» με λιγότερα από 2 δολάρια τη μέρα. Τα κινήματα που αντιπαλεύουν αυτή την κατάσταση (από τα οποία αναφέρθηκαν ενδεικτικά μόνο ορισμένα σε αυτό το κείμενο) δεν έχουν φτάσει ακόμα, σε διεθνές επίπεδο, στο στάδιο της ενεργητικής αντίστασης. Η δράση τους όμως σε τούτη την αρχή του 21ου αιώνα, οι ποιοτικές και ποσοτικές αλλαγές σε σχέση με την περασμένη δεκαετία, η μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση των εξεγέρσεων, τα νέα στοιχεία που αναδεικνύονται, επιτρέπουν να θεωρηθεί βάσιμη η εκτίμηση ότι αποτελούν τον προάγγελο μεγάλων μελλοντικών αντιστάσεων.