Μια κριτική άποψη για το Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ του Μπελέμ
Ο απολογισμός του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ (ΠΚΦ) δεν πρέπει να γίνει με βάση τη διεξαγωγή του αυτή καθαυτή. Το ΠΚΦ δεν υπάρχει ως αυτοσκοπός, αλλά ως όργανο του αγώνα για την οικοδόμηση ενός "άλλου εφικτού κόσμου". Έχοντας υπόψη αυτό, ποιος μπορεί είναι ο απολογισμός για το ΠΚΦ του Μπελέμ, από την πλευρά της οικοδόμησης αυτού του "άλλου εφικτού κόσμου", ο οποίος σηματοδοτεί την υπέρβαση του νεοφιλελευθερισμού, τη μετάβαση σε ένα μετα-νεοφιλελεύθερο κόσμο;
Δύο είναι οι φωτογραφίες που συμβολίζουν τα διλήμματα του ΠΚΦ: η μία, με τους πέντε προέδρους που συμμετείχαν στο ΠΚΦ, Έβο Μοράλες, Ραφαέλ Κορέα, Ούγκο Τσάβες, Φερνάντο Λούγκο και Λούλα, με τα χέρια ψηλά. Η άλλη, ψυχρή και γραφειοκρατική, με τους εκπροσώπους των βραζιλιάνικων Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, κατά τη συνέντευξη όπου ανακοινώνουν τη διεξαγωγή του ΠΚΦ.
Στην πρώτη, βλέπουμε κυβερνήσεις οι οποίες, σε διαφορετικό βαθμό, εφαρμόζουν πολιτικές που χαρακτηρίζουν το ΠΚΦ από τη γέννησή του: ALBA, Τράπεζα του Νότου, προτεραιότητα στις κοινωνικές πολιτικές, έλεγχος της κυκλοφορίας του χρηματιστικού κεφαλαίου, επιχείρηση Μιλάγκρο [Σ.τ.Μ.: κουβανέζικο πρόγραμμα χειρουργικών επεμβάσεων σε εκατοντάδες χιλιάδες λατινοαμερικάνους με οφθαλμολογικά προβλήματα], εκστρατείες που έθεσαν τέλος στον αναλφαβητισμό σε Βενεζουέλα και Βολιβία, κατάρτιση των πρώτων γενιών φτωχών γιατρών στην ήπειρο μέσω των λατινοαμερικανικών Ιατρικών Σχολών, UNASUR (Ένωση Λατινοαμερικανικών Εθνών), Νοτιοαμερικανικό Συμβούλιο Ασφαλείας, δίκτυο αγωγών της ηπείρου, και Telesur, μεταξύ άλλων. Είναι το νέο και νικηφόρο πρόσωπο του ΠΚΦ, αποτέλεσμα των προόδων της οικοδόμησης του μετανεοφιλελευθερισμού στη Λατινική Αμερική.
Η άλλη φωτογραφία είναι με τις ΜΚΟ, οργανώσεις η φύση των οποίων έχει δεχτεί αμφισβήτηση λόγω του διφορούμενου "μη-κυβερνητικού" χαρακτήρα τους. Μια φύση όχι πάντα διαφανής όσον αφορά τη χρηματοδότησή τους, τη σύνθεσή τους, τους μηχανισμούς εσόδων τους και την επιλογή των στελεχών τους, σε σημείο τέτοιο που, σε χώρες όπως η Βενεζουέλα και η Βολιβία, μεταξύ άλλων, οι ΜΚΟ συσπειρώνουν στις τάξεις τους κυρίως τη δεξιά αντιπολίτευση. Η ίδια τους η δραστηριοποίηση, στο πλαίσιο που αυτές ορίζουν ως "κοινωνία των πολιτών", δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να αυξάνει αυτή την ασάφεια. Είναι οργανώσεις που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στις απαρχές του ΠΚΦ, τη διεύθυνση του οποίου όμως μονοπώλησαν, καθιστάμενες, με τρόπο απόλυτα μη δημοκρατικό, πλειοψηφία στην αρχική Γραμματεία, περιορίζοντας στη μειοψηφία ευρύτατα και μαζικά κοινωνικά κινήματα, όπως η CUT και το MST.
Από τη στιγμή που ο αντινεοφιλελεύθερος αγώνας πέρασε από τη φάση της άμυνας στη μάχη για την ηγεμονία και τη δημιουργία εναλλακτικών κυβερνήσεων, το ΠΚΦ ήρθε αντιμέτωπο με το δίλημμα: να παραμείνει υπό τη διεύθυνση των ΜΚΟ, ή να αποδώσει οριστικά πρωταγωνιστικό ρόλο στα κοινωνικά κινήματα;
Στο ΠΚΦ του Μπελέμ είχαμε την πρώτη εναλλακτική λύση, κατά την κοινή αυτή, ψυχρή και γραφειοκρατική, συνέντευξη των ΜΚΟ. Μα ως αντίβαρο είχαμε και την άλλη εναλλακτική λύση, το πραγματικό και ισχυρό πρόσωπο των αυτοχθόνων πληθυσμών και του Παν-Αμαζόνιου Φόρουμ, τα αγροτικά κινήματα και τη Via Campesina, τα συνδικάτα και τον κόσμο της εργασίας, τα φεμινιστικά κινήματα και το Παγκόσμιο Βήμα των Γυναικών, τα κινήματα των Μαύρων, των φοιτητών, των νέων – όλων αυτών που επιβεβαίωσαν ποιος αποτελεί τη μεγάλη πλειοψηφία των πρωταγωνιστών του ΠΚΦ.
Το ΠΚΦ διαπεράστηκε από αυτές τις δύο διαφορετικές εκδοχές: από τη μια είχαμε τον πλούτο, τη διαφορετικότητα και την ελευθερία των χώρων συζητήσεων, και από την άλλη τον αρτηριοσκληρωτισμό των ΜΚΟ που προωθούσαν την απόλυτη αποσύνδεση των θεμάτων και την απουσία προτεραιοτήτων – όπως, για παράδειγμα, η γη, το νερό, η ενέργεια, ο έλεγχος του χρηματιστικού κεφαλαίου, ο πόλεμος και η ειρήνη, ο ρόλος του κράτους, ο εκδημοκρατισμός των ΜΜΕ.
Στα ερωτήματα για τη θέση και τις προτάσεις που έχει το ΠΚΦ απέναντι στην παγκόσμια οικονομική κρίση και τα επίκεντρα του πολέμου (Παλαιστίνη, Ιράκ, Αφγανιστάν, Κολομβία), ή την πρόταση για τη δημιουργία ενός μοντέλου που θα αφήνει πίσω το νεοφιλελευθερισμό και για τη δημιουργία εναλλακτικών πολιτικών ειρήνευσης στις συγκρούσεις, ως απάντηση υπήρχε μόνο μια εκκωφαντική σιωπή. Υπήρχαν διάφορα φόρουμ για την κρίση, αλλά δεν συνδέθηκαν μεταξύ τους. Οι "αυτορρυθμιζόμενες" εκδηλώσεις σημαίνουν πως όποιος έχει τα μέσα (δηλαδή οι ΜΚΟ, μεταξύ άλλων) καταφέρνει να προγραμματίσει τις δραστηριότητές του, ενώ τα κοινωνικά κινήματα παρέλυσαν και δεν μπόρεσαν να διεξαγάγουν τις δικές τους, στο βαθμό τουλάχιστον που θα επιθυμούσαν, μη καταφέρνοντας έτσι να αναδειχθούν τελικά σε βασικούς πρωταγωνιστές του ΠΚΦ.
Όποιος θεωρεί πως ο σκοπός του ΠΚΦ είναι η ανταλλαγή εμπειριών, μπορεί να νιώθει ικανοποιημένος. Μα όποιος ήρθε ωθημένος από την αναγκαιότητα να βρει επείγουσες απαντήσεις σε μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος, φεύγει απογοητευμένος, με την αίσθηση πως η σημερινή μορφή του ΠΚΦ έχει τελειώσει, και ότι, αν το ΠΚΦ δεν επιθυμεί να εκφυλιστεί, πρέπει να αλλάξει μορφή και να παραδώσει τη διεύθυνσή του στα κοινωνικά κινήματα.
Είναι εκπληκτικός ο αριθμός και η διαφορετικότητα της προέλευσης των συμμετεχόντων, σημαντική ειδικότερα η συμμετοχή των αυτοχθόνων και νεολαιίστικων κινημάτων: αλλά την πιο σημαντική στιγμή του ΠΚΦ, όπου ήταν παρόντες οι πρόεδροι, οι πολιτικές τους θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο επεξήγησης και συζήτησης με τα κοινωνικά κινήματα, με τρόπο ευρύτερο και σε βάθος. Είναι λυπηρό ότι αυτή η πιθανότητα δεν έγινε πράξη, ούτε συνεχίστηκε η συζήτηση στο διαδίκτυο σε σχέση με το ίδιο το ΠΚΦ, τις δύο μορφές λειτουργίας του, τη συνέχειά του – είναι κι αυτά επιπλέον συμπτώματα ευτελισμού του γραφειοκρατικού τρόπου διοίκησης του ΠΚΦ. Την επαύριο της λήξης του ΠΚΦ συγκλήθηκε το Διεθνές Συμβούλιο, με μορφή ψυχρή και ξεκομμένη από ό,τι υπήρξε στην πραγματικότητα το ΠΚΦ του Μπελέμ, και σε αυτό το όργανο, ο οποιοσδήποτε (είτε εκπροσωπούσε μια άγνωστη ΜΚΟ είτε ένα μεγάλο κοινωνικό κίνημα) είχε στη διάθεσή του για να τοποθετηθεί μόλις 2 λεπτά.
Η υπόθεση "Ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός" βαίνει καλώς, μπράβο. Αλλά αντιμετωπίζει τεράστιες προκλήσεις λόγω των συνεπειών της κρίσης, την οποία διαχειρίζεται το κέντρο του καπιταλισμού και απέναντι στην οποία είναι θωρακισμένες αρκετά καλύτερα οι χώρες που συμμετέχουν στις διαδικασίες περιφερειακής ενοποίησης, παρά όσες έχουν προσυπογράψει Σύμφωνα Ελευθέρων Συναλλαγών. Πρέπει να αντιμετωπίσει την ηγεμονία του χρηματιστικού κεφαλαίου και το γεγονός ότι σε διάφορες περιοχές η αναδιοργανωμένη Δεξιά κατέχει το μονοπώλιο των ιδιωτικών ΜΜΕ, και έχει την ιδεολογική και πολιτική διεύθυνσή τους. Η υπόθεση προχωρά και πρέπει να επεκταθεί στη Λατινική Αμερική, ακόμα και στο Ελ Σαλβαδόρ, με την πιθανή επικράτηση του Μαουρίσιο Φούνες, υποψήφιου του Μετώπου Φαραμπούντο Μαρτί, στις προεδρικές εκλογές στις 15 Μάρτη.
Αλλά δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο και για το ΠΚΦ, το οποίο φαίνεται πως προχωρά σε λάθος κατεύθυνση, που δεν ανταποκρίνεται στην απαίτηση της δημιουργίας εναλλακτικών προτάσεων με τις οποίες θα συναντηθούν οι λατινοαμερικανικές κυβερνήσεις, και δεν στέκεται στο ύψος του αγώνα των άλλων δυνάμεων, αυτών που θέλουν να περάσουν από την αντίσταση στη σύγκρουση για την ηγεμονία. Για όλα αυτά είναι απαραίτητο οι ΜΚΟ και οι εκπρόσωποί τους να έχουν οριστικά ένα λιγότερο πρωταγωνιστικό ρόλο στο ΠΚΦ, και να αφήσουν τα κινήματα να δίνουν τον τόνο.
Να μην ξαναϋπάρξουν συναντήσεις όπως αυτή του Μπελέμ. Να μην ξανασυμβεί οι ΜΚΟ να μιλούν εξ ονόματος του ΠΚΦ. Να αναλάβουν τα κοινωνικά κινήματα (δεδομένου ότι πρόκειται για ένα Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ) την τυπική και πραγματική διεύθυνση του ΠΚΦ, προκειμένου ο αγώνας για την αντίσταση στο νεοφιλελευθερισμό να προχωρήσει στο δρόμο του πραγματικού αγώνα για έναν "άλλο εφικτό κόσμο", έναν αγώνα του οποίου η Λατινική Αμερική αποτελεί το πραγματικό λίκνο.
Ο Εμίρ Σάντερ
είναι καθηγητής στα πανεπιστήμια του Σάο Πάολο και του Ρίο Ντε Τζανέιρο
και σύμβουλος του βραζιλιάνικου Κινήματος των Ακτημόνων (ΜST).