To γλωσσάρι της κρίσης, του Διονύση Διβάση
Ο βομβαρδισμός πληροφοριών σχετικά με την κρίση πολλές φορές οδηγεί σε μια σκόπιμη αποπληροφόρηση. Όροι και έννοιες χρησιμοποιούνται από δημοσιογράφους, πολιτικούς και αναλυτές με τρόπο που απευθύνονται μόνο σε ειδικούς, που αποκλείουν εκείνους που καλούνται να πληρώσουν τις συνέπειες. Η συντακτική επιτροπή της "Αριστερά!" ζήτησε απο τον Δ. Διβάρη να μας δώσει ένα γλωσσάρι με τους πιο συχνά χρησιμοποιούμενους όρους σχετικά με την κρίση, σαν συμβολή για να κατανοούμε καλύτερα τι σχεδιάζουν και τι μας ετοιμάζουν.
Νιου Ντιλ
"Νιου Ντιλ" (New Deal), "Νέα Συμφωνία" ή "Νέα Κατανομή" ονόμασε ο πρόεδρος Φραγκλίνος Ρούσβελτ το πρόγραμμά του για την έξοδο από τη Μεγάλη Κρίση του 1929-1932, που ρήμαξε τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Το πρόγραμμα αυτό αναπτύχθηκε κυρίως σε δύο φάσεις, 1933 και 1935-36, και περιλάμβανε: έλεγχο των τραπεζών και του νομίσματος, εγγύηση των καταθέσεων, δημόσια έργα και απασχόληση των ανέργων, στήριξη αγροτικών τιμών και σχεδιασμό της αγροτικής παραγωγής, ανάπλαση καθυστερημένων περιοχών (Κοιλάδα Τενεσί), εργατικά δικαιώματα, λαϊκή στέγη, ασφάλιση υγείας και συντάξεις.
Παρά την πεισματική αντίσταση της παραδοσιακής Δεξιάς (Old Right), που καταπολέμησε τα μέτρα μέχρι και στο Ανώτατο Δικαστήριο, με ελάχιστες εξαιρέσεις το πρόγραμμα στάθηκε, η ανεργία μειώθηκε θεαματικά και η οικονομία –παρά τη δεύτερη ύφεση του 1937– ανασυγκροτήθηκε γρήγορα. Οι ρυθμίσεις αυτές θεμελίωσαν το κοινωνικό κράτος στις ΗΠΑ και βρήκαν πολλούς μιμητές.
Κεϋνσιανισμός
"Κεϋνσιανισμός" επικράτησε να λέγεται η πρακτική εφαρμογή των οικονομικών αντιλήψεων του μεγάλου Άγγλου οικονομολόγου Τζον Μέιναρντ Κέυνς (John Maynard Keynes), κυρίως για την τόνωση της οικονομίας με δημόσια έργα και με τον δημόσιο δανεισμό. Με την εμπειρία της οικονομικής στασιμότητας στη Βρετανία το διάστημα 1920-1930 και της Μεγάλης Κρίσης 1929-1932 στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Κέυνς αναθεώρησε τις κυρίαρχες τότε οικονομικές αντιλήψεις και επεξεργάστηκε τη θέση ότι, στις αναπτυγμένες χρηματικές οικονομίες είναι δυνατό να υπάρχει πλεόνασμα κεφαλαίων που να λιμνάζει και να μη κατευθύνεται σε επενδύσεις, αν δεν βλέπει ελκυστική προοπτική κέρδους. Τότε, υποστήριξε ο Κέυνς, το κράτος πρέπει να δημιουργεί ζήτηση στην οικονομία με δημόσια έργα, ακόμη και αν αυτό σημαίνει ελλείμματα στον προϋπολογισμό. Δημιουργείται έτσι απασχόληση, τα καινούργια εισοδήματα τονώνουν με τη σειρά τους τη ζήτηση, και το πολλαπλασιαστικό αυτό αποτέλεσμα ανορθώνει την οικονομία.
Μετά το πρόγραμμα Νιου Ντιλ του προέδρου Ρούσβελτ στις ΗΠΑ, και τον εκτεταμένο οικονομικό σχεδιασμό στη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, οι ιδέες αυτές καθόρισαν την οικονομική πολιτική των δυτικών χωρών (αλλά και πολλών χωρών στον Τρίτο Κόσμο) μέχρι και τη δεκαετία του ’70 περίπου. Τότε εμφανίστηκε σοβαρή στασιμότητα μαζί με πληθωρισμό, και η αναθεώρηση οδήγησε στην επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού.
Μπρέτον Γουντς (Bretton Woods)
Στην πόλη Μπρέτον Γουντς των Ηνωμένων Πολιτειών συνήλθε το 1944 διεθνής νομισματική διάσκεψη 44 χωρών, με την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ, για να δημιουργήσει ένα σύστημα διεθνούς νομισματικής σταθερότητας και ανάπτυξης του παγκόσμιου εμπορίου. Συμφωνήθηκαν σταθερές ισοτιμίες, με μικρές (έως 10%) αναπροσαρμογές, γύρω από το δολάριο ΗΠΑ που –μόνο αυτό– παρέμενε ανταλλάξιμο με χρυσό. Ιδρύθηκε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο που θα παρείχε δάνεια σε χώρες με ελλείμματα στο εμπορικό ισοζύγιο, με αντάλλαγμα όμως περιοριστικά και διορθωτικά μέτρα. Ιδρύθηκε επίσης η Διεθνής Τράπεζα με σκοπό την παροχή δανείων οικονομικής ανάπτυξης. Ωστόσο δεν έγιναν δεκτές οι προτάσεις του Κέυνς να ιδρυθεί παγκόσμιο νόμισμα (έξω από την κυριαρχία των ΗΠΑ) και να υποχρεώνονται οι πλεονασματικές χώρες να διορθώνουν την ανισορροπία αυξάνοντας τις εισαγωγές τους – και όχι μόνο οι ελλειμματικές περιορίζοντας την οικονομία τους.
Το σύστημα αυτό ουσιαστικά κατέρρευσε το 1971, οπότε το δολάριο ΗΠΑ αποσυνδέθηκε από το χρυσό, και μέχρι σήμερα δεν έχει αντικατασταθεί. Από τότε, αγοράζοντας και κρατώντας δολάρια, ο υπόλοιπος κόσμος σε μεγάλο βαθμό χρηματοδοτεί τα ελλείμματα των ΗΠΑ.
Νεοφιλελευθερισμός
Έτσι ονομάστηκε το ρεύμα ιδεών που από τη δεκαετία 1970-1980 καταπολέμησε τον κεϋνσιανισμό και την κρατική ρύθμιση της οικονομίας, και τα τελευταία 20 χρόνια επικράτησε. Αρχικά, η αμερικανική "Σχολή του Σικάγου" (Μίλτον Φρίντμαν και άλλοι) αμφισβήτησε την αποτελεσματικότητα των κρατικών ρυθμίσεων, τόνισε το ρόλο των αγορών και των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας για την ορθολογική παραγωγή και υποστήριξε ότι –με λιγοστές εξαιρέσεις– οι αγορές αυτορρυθμίζονται. Τέτοιες θέσεις καθόρισαν την οικονομική πολιτική στη Χιλή (επί δικτατορίας Πινοσέτ), στη Βρετανία (επί κυβερνήσεων Θάτσερ αλλά και μετά) και σε πολλές άλλες χώρες, από την Ιρλανδία και την Ισλανδία έως τη Ρωσία (επί Γέλτσιν) και τις χώρες της Άπω Ανατολής. Συχνά οι αντιλήψεις αυτές απελευθέρωσαν τις συναλλαγές και το εμπόριο από τον κρατικό παρεμβατισμό, έφεραν οικονομική άνοδο αλλά και κοινωνική ανισότητα. Σε ορισμένες περιπτώσεις (Ρωσία, Άπω Ανατολή, Λατινική Αμερική) οδήγησαν σε μεγάλες οικονομικές ανισορροπίες και κρίσεις.
Μιλώντας για τη σημερινή μεγάλη οικονομική κρίση, στις 23 Οκτωβρίου 2008 ο νεοφιλελεύθερος οικονομολόγος Άλαν Γκρίνσπαν, πρώην πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ, δήλωσε στην εξεταστική επιτροπή του Κογκρέσου: "Ανακάλυψα ένα ελάττωμα στο πρότυπο που θεωρούσα ως την καίρια λειτουργική δομή που καθορίζει την πορεία του κόσμου" ("Guardian", 24/10/2008).
Διονύσης Διβάσης