Σίγουρα θα έχετε δει τις εντυπωσιακές αφίσες της έκθεσης Bodies (Σώματα –αν και το ορθότερο θα ήταν Corpses, Πτώματα) που ξεκίνησε από τις 7 Φεβρουαρίου στην Τεχνόπολη. Η έκθεση διαφημίζεται σαν μια αποκάλυψη του ανθρώπινου σώματος, μια μοναδική εκπαιδευτική εμπειρία που σε βοηθάει να επαναπροσδιορίσεις τη σχέση σου με το σώμα και την υγεία σου.
Οι διοργανωτές προσπαθούν να προκαταλάβουν τις αμφιβολίες που μπορεί να έχει κάποιος για μια έκθεση όπου τα "εκθέματα" δεν είναι παρά ανθρώπινα πτώματα και μέλη, τέλεια διατηρημένα χάρη στην τεχνική της πολυμερούς συντήρησης (διαδοχική εμβάπτιση του πτώματος σε φορμαλδεΰδη, ακετόνη, σιλικόνη ή κάποιο παρεμφερές πολυμερές, που καταλήγει σε ένα είδος "πλαστικοποίησής του" και το κάνει, θεωρητικά, άφθαρτο), "ανοιγμένα", με τα όργανα, τους μύες και τις φλέβες σε κοινή θέα, και σε πόζες που παραπέμπουν στην καθημερινή ζωή: δεν πρόκειται για μια έκθεση που έχει σκοπό να τρομάξει και να σοκάρει. Eίναι η πιο κοντινή και πραγματική εικόνα που μπορεί να έχει κανείς για το σώμα του. Eίναι ένας τρόπος να αντιληφθεί τη λειτουργία του, να συνειδητοποιήσει τη σημασία της υγείας του, να μάθει να το σέβεται – και η λέξη σεβασμός είναι μια λέξη που τη χρησιμοποιούν συχνά για την έκθεση.
Αν και στη χώρα μας μέχρι στιγμής δεν έχει υπάρξει, πέρα από κάποια μεμονωμένα άρθρα, κυρίως στο διαδίκτυο, αντίλογος στην έκθεση, που έχει ταξιδέψει σε πολλές χώρες και την έχουν δει κάπου 11 εκατομμύρια άνθρωποι, πρόκειται για ένα πολύ αμφιλεγόμενο γεγονός που έχει προκαλέσει μεγάλες συζητήσεις στο εξωτερικό. Οι αντιδράσεις έχουν ποικίλες αφετηρίες: θρησκευτικές αντιλήψεις –θα είχε ενδιαφέρον να έβλεπε κανείς την ελληνική εκκλησία να προσπαθεί να αρθρώσει αντίλογο, εφόσον οι άνθρωποί της εδώ και χρόνια εκθέτουν λείψανα, και μάλιστα πιο κακοδιατηρημένα–, αλλά και αντιλήψεις περί ανθρώπινης αξιοπρέπειας, περί τέχνης –είναι νεφελώδη τα όρια μεταξύ "εκπαιδευτικής έκθεσης" και "τέχνης", ειδικά όταν, στην περίπτωση τουλάχιστον του Φον Χάγκενς (βλέπε ένθετο κείμενο), τα "εκθέματα" φέρεται να ταξιδεύουν ως μέρη "συλλογών τέχνης"– και της βιοηθικής. Eπιπλέον, τίθεται πολύ σοβαρά το ζήτημα των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αφού δεν είναι καθόλου ξεκάθαρη η προέλευση των "εκθεμάτων".
Η ιστορία της ανατομίας, φυσικά, είναι ενδεικτική: αρχικά, τα πτώματα που χρησιμοποιούνταν προέρχονταν από φυλακισμένους σαν μέρος της τιμωρίας τους ή και από τα "αζήτητα" (δίχως συναίνεση – αναγκαίο κακό). Αργότερα, τουλάχιστον στις δυτικές κοινωνίες, αφαιρέθηκαν οι πρώτοι και προστέθηκαν άνθρωποι που με τη θέλησή τους παραχωρούν τα σώματά τους για την επιστημονική έρευνα. Στην περίπτωση, όμως, της έκθεσης Bodies η προέλευση των πτωμάτων είναι ύποπτη και, από το ξεκίνημά της, το 2004, διατυπώθηκαν σοβαρές επιφυλάξεις: όχι μόνο εκτίθονταν, έναντι αντιτίμου, ανθρώπινα όργανα και πτώματα, κάτι που ούτως ή άλλως είναι δύσκολο να το αποδεχτεί κανείς, αλλά πιθανότατα δεν ανήκαν σε ανθρώπους που είχαν συναινέσει, αλλά σε πτώματα από τα "αζήτητα", και εκτελεσθέντες Κινέζους πολιτικούς κρατούμενους.
Η εταιρεία που διοργανώνει την έκθεση, η Premier, δηλώνει ότι προμηθεύεται τα πτώματα από την ιατρική σχολή του Νταλιάν της Κίνας, που ειδικεύεται στην τεχνική της πολυμερούς συντήρησης. H σχετική εισαγγελική έρευνα που έγινε στη Νέα Υόρκη, όμως, κατέληξε ότι η Premier δεν μπορεί να παράσχει καμία απολύτως εγγύηση ότι πρόκειται για πτώματα συναινούντων ανθρώπων. Η Premier τότε ενημέρωνε τους επισκέπτες ότι η μόνη εγγύηση που έχει για τη νομότυπη προέλευση των πτωμάτων ήταν αυτή του κινεζικού κράτους και η ίδια δεν μπορούσε να πιστοποιήσει αυτόν τον ισχυρισμό2.
Οι επισκέπτες της έκθεσης παρατηρούν ότι όντως δεν πρόκειται για τρομακτική εμπειρία. Είναι μάλλον μια προσομοίωση θανάτου, κατά βάθος ευχάριστα ανατριχιαστική ακριβώς γιατί γίνεται από απόσταση ασφαλείας: τα πτώματα είναι αληθινά, αλλά στην ουσία δεν είναι τίποτα παραπάνω από πλαστικές Μπάρμπι, εκπληκτικά πιστές στις ανατομικές λεπτομέρειες, αντικείμενα που η ανθρώπινη υπόστασή τους αποσιωπάται, την ίδια στιγμή που φαίνεται να παρουσιάζεται σε όλο της το μεγαλείο. Οι περισσότεροι θεατές ισχυρίζονται ότι καταφέρνουν να επαναπροσδιορίσουν τις αντιλήψεις τους για το σώμα τους. Κάποιοι άλλοι αναρωτιούνται για την ευκολία με την οποία αποδέχονται το θέαμα και για τη σημασία του.
Ούτως ή άλλως, οι Κινέζοι που εκτίθενται –και που σύμφωνα με την Premier θα ταφούν, κάποτε (αρκεί προφανώς να έχουν ολοκληρώσει πρώτα την επικερδή εκπαιδευτική τουρνέ τους στον κόσμο)– δεν πρόκειται να ξυπνήσουν για να μας απειλήσουν, εκτός αν όπως ο νεκρός του Μπολάνιο που, βγαίνοντας από το πτώμα του σαν φάντασμα, παρατηρεί με απρόσμενο ενδιαφέρον και συμπάθεια τον νεκρόφιλο γνωστό μόδιστρο να ασελγεί πάνω του, βρίσκονται κι εκείνοι σαν φαντάσματα ανάμεσα στους θεατές και θαυμάζουν τα άφθαρτα πτώματά τους.
Μαρία Ξυλούρη
* Η έκθεση "Bodies" λειτουργεί, υπό την αιγίδα του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων, στην "Τεχνόπολη" του Δήμου Αθηναίων (Πειραιώς 100, Γκάζι) από τις 7 Φεβρουαρίου, από τις 10 το πρωί μέχρι τις 8 το βράδυ από Κυριακή μέχρι και Πέμπτη και από τις 10 το πρωί μέχρι τις 10 το βράδυ Παρασκευές και Σάββατα.
1. Εξαίσιο Πτώμα είναι ένα παιχνίδι των σουρεαλιστών, ένα πείραμα για την αλλαγή των όρων παραγωγής νοήματος με ρίζες από το νταντά: ο πρώτος συμμετέχων γράφει μια λέξη, ο δεύτερος γράφει μια άλλη χωρίς να γνωρίζει τη λέξη που προηγήθηκε κ.λπ. Οι λέξεις διαβάζονται μαζί σαν μέρος ενός συνόλου.
2. Σε συνέντευξή του στο Ε της "Ελευθεροτυπίας" (15/2/2009) ο Ρόι Γκλόβερ, ιατρικός σύμβουλος της Premier, διαβεβαιώνει ότι ο συνεργάτης που προετοιμάζει τα πτώματα είναι ελεγμένος για την αξιοπιστία του, και ότι ο ίδιος τα ελέγχει στην παραλαβή, οπότε μπορεί να πιστοποιήσει ότι δεν πρόκειται για εκτελεσθέντες πολιτικούς κρατούμενους αλλά ανθρώπους που πέθαναν από φυσικά αίτια.
Φον Χάγκενς και Body Worlds
Ο αμφιλεγόμενος πρώτος διδάξας
Η έκθεση αυτή δεν αποτελεί πρωτοτυπία. Ο ίδιος ο "πατέρας" της τεχνικής της πλαστινοποίησης ή πολυμερούς συντήρησης, ο αμφιλεγόμενος Φον Χάγκενς –που κάποιοι παρομοιάζουν με τον δόκτορα Μέγκελε– διοργανώνει τέτοιες εκθέσεις (Body Worlds) ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ‘90 και έχει δεχτεί αντίστοιχες κριτικές. Τον κατηγορούν, για παράδειγμα, ότι παρουσιάζει το ανδρικό σώμα ως "κανόνα", και, ακόμα περισσότερο, ότι με τον επαναπροσδιορισμό, μέσω των εκθέσεων, των εννοιών της υγείας, της αρρώστιας και του θανάτου, συμβάλλει, στο πλαίσιο ενός ολοένα και πιο εμπορευματοποιημένου συστήματος υγείας, στην εμπέδωση της μετατροπής του ασθενούς σε πελάτη και της ασθένειας και της υγείας σε εμπορεύσιμα είδη.
Κριτικές δέχεται και για την προέλευση των πτωμάτων και των οργάνων, παρόλο που εδώ και μια εικοσαετία τουλάχιστον έχει οργανώσει ένα σύστημα δωρεών που υποτίθεται ότι εξασφαλίζει ότι προέρχονται από πλήρως ενήμερους δωρητές, συνήθως θεατές της έκθεσης που συναινούν να εξασφαλίσουν το άφθαρτο του σώματός τους. Παρόλα αυτά, εξακολουθεί να είναι νεφελώδες το πώς περιέρχονται στην κατοχή του μεμονωμένα όργανα και μέλη, ενώ έχει κατηγορηθεί –από το γερμανικό Der Spiegel, για παράδειγμα– ότι έχει αγοράσει πτώματα εκτελεσθέντων από την Κίνα και ψυχιατρικά ασθενών από το Κιργιστάν.
Ο Φον Χάγκενς πάντως φέρεται να έχει κινηθεί νομικά εναντίον των διοργανωτών της Bodies, θέτοντας ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας, ενώ με τη σειρά τους εκείνοι τον κατηγορούν ότι οι εκθέσεις του στοχεύουν περισσότερο στο θέαμα, παρά στην εκπλήρωση εκπαιδευτικών στόχων.