Η συγκυρία
Αν συζητάγαμε τη διαμόρφωση του προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ τον Οκτώβρη του 2007 και κάποιος έθετε ζητήματα αριστερής κυβέρνησης, θα ήταν ή κεντροαριστερός, ή "παλαβός". Κι όμως ένας μόνο "πολιτικός χρόνος", τόσο διαφορετικός από τον φυσικό χρόνο, γέννησε ένα ριζικά διαφορετικό τοπίο στην Ελλάδα, αλλά και στον κόσμο. Πόσοι από μας προέβλεπαν την κατάρρευση της αμερικάνικης οικονομίας (έστω και αν υπήρχαν ισχυρές ενδείξεις); Πόσοι από μας (εκτός από τον σ. Αλαβάνο) περίμεναν ότι το ιδεολογικό σύστημα του νεοφιλελευθερισμού θα πάθαινε το 2009 ό,τι έπαθε η Αριστερά το 1989;
Η ανατροπή αυτή προφανώς οφείλεται κυρίως στις εγγενείς αντιφάσεις του σύγχρονου καπιταλισμού και ελάχιστα στη ριζοσπαστικοποίηση, τη συνειδητή αντίσταση και οργάνωση των "κάτω". Αυτό όμως σε καμία περίπτωση δε σημαίνει ότι οι "κάτω" μπορούν να συνεχίσουν να πορεύονται στο νέο τοπίο με τον παλιό τρόπο, αφήνοντας αυτή τη μοναδική ιστορική ευκαιρία ανεκμετάλλευτη.
Ο ΣΥΡΙΖΑ καλείται λοιπόν ν’ απαντήσει με σαφήνεια σε ορισμένα ερωτήματα:
Η Ελλάδα του 2009 είναι ή δεν είναι αδύναμος κρίκος;
Κατά την άποψή μας η απάντηση τείνει κατά πολύ περισσότερο προς την κατάφαση παρά προς την άρνηση. Στη χώρα μας αυτή τη στιγμή διασταυρώνονται ισχυρές παράμετροι: α) έντονη οικονομική, διαρθρωτική και δημοσιονομική κρίση σε περιβάλλον διεθνούς κρίσης και ύφεσης, β) αναιμικό κοινωνικό κράτος, γ) συρρίκνωση των ευρωπαϊκών επιδοτήσεων, δ) πολιτική κρίση, ε) ισχυρή παρουσία της Αριστεράς, που μάλιστα τα τελευταία χρόνια έμεινε αλώβητη από σοσιαλφιλελεύθερες λύσεις, στ) δημιουργία έντονων κοινωνικών ανισοτήτων και φτώχιας.
Μετά τη σύνδεση και την είσοδο της χώρας στη ζώνη του ευρώ καλλιεργήθηκε έντονα ο μύθος της "ισχυρής Ελλάδας" που συντηρούσε βέβαια υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης μέσω κυρίως των Ολυμπιακών έργων, των επιδοτήσεων της ΕΕ και της οικοδομικής έκρηξης που έφεραν τα χαμηλά επιτόκια που επέβαλλε η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (που σημειωτέον δεν "ταίριαζαν" με την κατάσταση της ελληνικής οικονομίας την εποχή εκείνη).
Η διάλυση οποιασδήποτε παραγωγικής δραστηριότητας –πλην των υπηρεσιών– και η κατάρρευση του εμπορικού ισοζυγίου που φανερώνουν οι στατιστικές δείχνει ότι η Ελλάδα, όπως άλλωστε και το σύνολο του ευρωπαϊκού Νότου, παρουσιάζει σοβαρό έλλειμμα ανταγωνιστικότητας και αδυναμία διατήρησης υψηλών ρυθμών ανάπτυξης σε συνθήκες διεθνοποιημένης αγοράς και ελεύθερου εμπορίου.
Συγχρόνως ο πληθωρισμός παραμένει σε υψηλότερα επίπεδα απ’ ό,τι στην Ευρωζώνη κι αυτό έχει σοβαρή επίπτωση στο πεδίο των "πραγματικών" νομισματικών ισοτιμιών. Έτσι, η αγοραστική αξία του ευρώ στο Νότο (Ισπανία, Ιταλία, Ελλάδα, Πορτογαλία) διαφέρει από αυτήν στο Βορρά. Η πραγματική νομισματική ισοτιμία έχει ανέβει κατά 15% στο Νότο (βλ. Κ. Βεργόπουλος, Το Μεγάλο Ρήγμα), ενώ για όλες τις υπόλοιπες χώρες έχει κατέλθει κατά 10%. Αυτή η υπερτίμηση του νομίσματος του Νότου κατά 25% αποτελεί και τη χαριστική βολή στην αδύναμη ανταγωνιστικότητά του.
Δεν είναι καθόλου τυχαίο λοιπόν που η Ελλάδα παρουσίαζε πέρσι ένα από τα μεγαλύτερα ελλείμματα ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών ως ποσοστό του ΑΕΠ σ’ όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ. Η κατάσταση επιδεινώνεται και σύμφωνα με τις εκτιμήσεις για το 2008, το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών θα φτάσει στα 14,3% του ΑΕΠ και θα είναι το μεγαλύτερο της Ευρωζώνης και πολύ μεγαλύτερο από τις άλλες χώρες του Νότου (Πορτογαλία 2η στην Ευρωζώνη με 9,9% του ΑΕΠ, Ισπανία 3η με 9,3% του ΑΕΠ).
Εν τω μεταξύ ο πληθωρισμός τρέχει στην Ελλάδα το 2008 με 3,1%, στην Ευρωζώνη με 1,2% ενώ στην Ευρώπη των 27 με 1,4%. Σύμφωνα με τις προβλέψεις η κατάσταση θα χειροτερέψει "συγκριτικά για την Ελλάδα" το 2009 μια που θα τρέχει εδώ με 2,5%, ενώ στην Ευρωζώνη με 0,1%. Είναι σαφές ότι τα πράγματα το 2009 θα είναι πιο δύσκολα για το ισοζύγιο, με αποτέλεσμα την έκρηξη της ανεργίας. Υπό άλλες συνθήκες η Ελλάδα θα έπρεπε να οδηγηθεί σε μεγάλη υποτίμηση για να αντιμετωπίσει το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας και τη συνεπακόλουθη ανεργία. Ένα από τα πολλά εγκλήματα της κυβέρνησης Σημίτη (πέρα από τη συζήτηση για το κατά πόσο η ένταξη της χώρας στην ΟΝΕ είναι σε βάρος του ελληνικού λαού) ήταν η πολύ υψηλή ισοτιμία της δραχμής σε σχέση με το ευρώ με την οποία η χώρα εντάχθηκε στην Ευρωζώνη. Το έλλειμμα του ισοζυγίου βρίσκεται σε "αμφίδρομη σχέση" με το υπέρογκο εξωτερικό χρέος της χώρας το οποίο φτάνει πια το 80% του ΑΕΠ (Καθημερινή, 17/9/2008) και έχει ως αποτέλεσμα τη συνεχή πληρωμή τοκοχρεολυσίων στο εξωτερικό δημιουργώντας μια συνεχή και αρνητική σπειροειδή εξέλιξη για την ελληνική οικονομία.
Για να καταλάβουμε την έκταση του προβλήματος, το κατά κεφαλήν εξωτερικό χρέος των ΗΠΑ είναι περίπου ίσο με της Ελλάδας (ανάλογα με την ισοτιμία ευρώ-δολαρίου) και αναλογεί σε 20.000 ευρώ κατά κεφαλήν στη χώρα μας και 30.000 δολάρια στις ΗΠΑ. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι σημάδια στη διεθνή σκηνή που έλεγαν ότι οι ΗΠΑ βαδίζουν προς οικονομική κρίση ήταν το εξωτερικό χρέος και το έλλειμμα του ισοζυγίου.
Το χρέος της κεντρικής κυβέρνησης (Δημόσιο χρέος + ενδοκυβερνητικός δανεισμός –ληστεία;– από τα Ασφαλιστικά ταμεία) παραμένει (και μετά την αναθεώρηση του ΑΕΠ) το υψηλότερο στην Ευρώπη (με μόνη χώρα που να τη συναγωνίζεται την Ιταλία) και ενισχύεται σε πραγματικά μεγέθη συνεχώς, διαμορφώνοντας μια όλο και μεγαλύτερη θηλιά για τόκους σε κάθε νέο προϋπολογισμό.
Είναι επίσης γνωστό από τις αρχές της Περιφερειακής Οικονομικής Πολιτικής ότι σε συνθήκες ελεύθερου διεθνούς εμπορίου (δηλαδή σε συνθήκες Ευρωζώνης) οι ισχυρές και κεντρικές περιφέρειες αναπτύσσονται σε βάρος των αδύνατων και περιφερειακών. Μια τέτοια εξέλιξη έχει πιθανότητες αναστροφής μόνο με ισχυρά μέτρα περιφερειακής πολιτικής. Αυτός ήταν και ο λόγος της κατεύθυνσης ισχυρών πόρων από τον Ευρωπαϊκό Βορρά προς τον Ευρωπαϊκό Νότο. Λόγω όμως των νεοφιλελεύθερων αντιλήψεων που κυριαρχούν στην ΕΕ, της διεύρυνσης της ΕΕ σε 27 χώρες αλλά και εν μέρει εξαιτίας της αναθεώρηση του ΑΕΠ από τον Αλογοσκούφη ισχυροί πόροι προς την Ελλάδα δεν αναμένονται. Αλλά, όπως έχει εύστοχα διατυπωθεί, κι ένα μεγάλο κομμάτι αυτών που ήρθαν κατευθύνθηκαν σε έργα υποδομής (μεγάλα συγκοινωνιακά) που διευκολύνουν το διεθνές εμπόριο και όχι σε έργα οικονομικής υποδομής, έρευνας και τεχνολογίας που να ενισχύουν μια άλλη ανάπτυξη της χώρας. Συνεπώς σε αυτή τη δύσκολη συγκυρία δεν αναμένεται κανένα "πακέτο εξ Εσπερίας".
Συγχρόνως, τόσο λόγω του χρέους, όσο και λόγω του Συμφώνου Σταθερότητας και του ευρώ, τα βασικά οικονομικά εργαλεία (επιτόκια, αδυναμία υποτίμησης, δημόσιες επενδύσεις και οικονομικές υποδομές, επιδοτήσεις, κ.λπ.) καθορίζονται εκτός χώρας και με βάση τις ανάγκες των Κεντρικών Ευρωπαϊκών Οικονομιών, ιδίως της Γερμανίας, με αποτέλεσμα η διέξοδος για μια άλλη αναπτυξιακή πολιτική να είναι πολύ δύσκολη.
Η παραπάνω κατάσταση της ελληνικής οικονομίας επιδεινώνεται από τη διεθνή οικονομική κρίση (όσο μας αφορά, άμεσα θα πληγεί ιδιαίτερα ο τουρισμός αλλά θα υπάρξουν και επιπτώσεις σ’ όλα τα Βαλκάνια) που φαίνεται ότι μόλις αρχίζει από τις ΗΠΑ και οι συνέπειές της θα θέσουν σε σκληρή δοκιμασία το παγκόσμιο νεοφιλελεύθερο πλαίσιο και την αμερικάνικη ηγεμονία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε (χωρίς να θεωρούμε ότι η κατάσταση είναι ίδια) ότι η έκταση της κρίσης του 1929 έγινε "συνείδηση" στους κυρίαρχους κύκλους το 1931 και τα πρώτα μέτρα πάρθηκαν από τον Ρούσβελτ το 1935. Ουσιαστικά η κρίση απαντάει στο ερώτημα που υπήρχε για την ελληνική οικονομία πριν την εκδήλωσή της: Πόσο απότομη θα ήταν η προσγείωσή της; Τώρα το ερώτημα είναι: Απότομη προσγείωση ή συντριβή;
Η νεοφιλελεύθερη και σοσιαλφιλελεύθερη διαχείριση τα τελευταία χρόνια κατάφερε να διαμορφώσει στην Ελλάδα το υψηλότερο ποσοστό φτώχειας στην Ευρώπη των 15, ακολουθούμενη από Πορτογαλία και Ιρλανδία. Είναι δεύτερη στην Ευρώπη των 27 πίσω από τη Λετονία. Όταν φυσικά τα όρια φτώχειας στην Ελλάδα είναι το μισό του μέσου όρου της Ευρώπης των 15. Συγχρόνως η χώρα στην ανισότητα διανομής του εισοδήματος (στοιχεία ΙΝΕ/ΓΣΕΕ) ήταν το 2006, 4η στην Ευρώπη των 27 πίσω από την Πορτογαλία, τη Λετονία και τη Λιθουανία.
Παρόμοιο είναι το τοπίο και στον υπόλοιπο Ευρωπαϊκό Νότο. Λαμβάνοντας υπόψη τα διψήφια δημοσκοπικά ποσοστά που πήρε πρόσφατα και το "Μπλόκο" στην Πορτογαλία, μπορούμε να μιλήσουμε για αδύναμους κρίκους στον Ευρωπαϊκό Νότο. Ο ίδιος ο τρόπος ανάπτυξης μέσω του δανεισμού των νοικοκυριών, πέρα από τις πολιτικές Μητσοτάκη, Σημίτη, Καραμανλή, οδηγούσε στη βίαιη αναδιανομή του εισοδήματος. Όταν τα κέρδη των επιχειρήσεων και ιδίως των τραπεζών αυξήθηκαν μέχρι κατά 40%, δηλαδή πολύ περισσότερο από την αύξηση του ΑΕΠ (4%) αυτό δείχνει μια "κρυφή" και βίαιη αναδιανομή σε βάρος των καταχρεωμένων νοικοκυριών.
Διαμορφώνεται λοιπόν στην Ελλάδα ένα κοινωνικό τοπίο ανεργίας, φτώχειας, αλλά και ατομικού και συλλογικού αδιεξόδου (αναπτυξιακό μοντέλο χώρας), όπου ο τρόπος ζωής των μεσοστρωμάτων επιδεινώνεται ραγδαία και απότομα.
Η Ελλάδα μέχρι πρόσφατα χαρακτηριζόταν ως η χώρα "χωρίς κοινωνικά άκρα" μέσα στην Ευρώπη. Κι όμως τώρα μετατρέπεται ταχύτατα στη χώρα με τα μεγαλύτερα άκρα κι αυτός είναι ένας κραδασμός που το πολιτικό σύστημα δεν μπορεί να απορροφήσει. Αυτή είναι η ιδιαιτερότητα της χώρας στον ευρωπαϊκό Νότο. Συνάμα στην Ελλάδα απουσιάζει ο "κοινωνικός μισθός" που συμπληρώνει τον ατομικό μισθό. Οι ιδιωτικές δαπάνες για την υγεία και εκπαίδευση είναι από τις υψηλότερες στον κόσμο και η συνολική απουσία κοινωνικού κράτους σε όλα τα επίπεδα (από την πρόνοια και την ανεργία μέχρι και τις συγκοινωνίες) διαμορφώνει ένα εκρηκτικό περιβάλλον. Η πραγματική φτώχεια είναι δηλαδή πολύ μεγαλύτερη από αυτήν που δείχνουν τα νούμερα που αποτυπώνουν ποσοστά επί του διαθέσιμου εισοδήματος γιατί δεν γίνεται προσμέτρηση του "κοινωνικού μισθού". Τέτοια ποιοτικά στοιχεία έχει δείξει μόνο η έρευνα του ΕΚΚΕ για τη φτώχεια.
Η αναξιοπιστία και τα σκάνδαλα των κυβερνήσεων ΝΔ-ΠΑΣΟΚ ενισχύουν την ιδιαιτερότητα της χώρας μια που η ελίτ του πολιτικού προσωπικού των κυρίαρχων δυνάμεων απαξιώνεται όλο και περισσότερο. Η ύπαρξη αυτής της πολιτικής κρίσης κυρίως λόγω της αδυναμίας του δίδυμου ΠΑΣΟΚ-ΝΔ να εγγυηθούν έναν αξιοπρεπή τρόπο ζωής στην πλειοψηφία των Ελλήνων αλλά κατά δεύτερο λόγο και ο ληστρικός και οθωμανικός τρόπος που αντιμετώπισαν το κράτος που ξεπέρασε κάθε όριο την τελευταία δεκαετία διαμορφώνουν μια γενική τάση όπου ο κόσμος δε θέλει να κυβερνηθεί με τον παλιό τρόπο.
Δυστυχώς το ότι "οι πάνω δεν μπορούν να κυβερνήσουν όπως παλιά", δε συνδέεται με μια γενική ριζοσπαστικοποίηση των μαζών, με μια συμμετοχή και δημιουργία κινημάτων και όρων μεγάλης κοινωνικής αλλαγής.
Είναι για αυτό που στην ελληνική κοινωνία σήμερα μπορεί να περπατήσει και να νικήσει ένα αντινεοφιλελεύθερο σχέδιο και όχι ένα αντικαπιταλιστικό που δεν πρόκειται σήμερα να βρει καμιά πραγματική γείωση.
Όμως η νεοφιλελεύθερη αντίληψη έχει ιδεολογικά συντριβεί. Το "ο καθένας μόνος του" αποδείχτηκε "οδυνηρή ουτοπία" για την αφρόκρεμα των σημερινών πτυχιούχων και ήδη ένα κομμάτι τους έχει αρχίσει να μεταναστεύει. Το σοκ των προηγούμενων ημερών που πέρασαν χιλιάδες ασφαλισμένοι στην υπό κατάρρευση AIG, βλέποντας τις οικονομίες τους να απειλούνται να χαθούν, θ’ αποτελέσει και μεγάλο ανάχωμα στην προσπάθεια ιδιωτικοποίησης της κοινωνικής ασφάλισης. Εν τέλει η μεγάλη νίκη στο ζήτημα της αντιδραστικής συνταγματικής αναθεώρησης έγινε μπροστά σ’ ένα ελληνικό κοινό που κινείται σταθερά πια από την ιδεολογία του "ιδιωτικού" προς το "συλλογικό" και το "δημόσιο". Έχουμε λοιπόν μια βαθιά πολιτική και οικονομική κρίση που είναι απίθανο το δίδυμο του δικομματισμού ν’ ανατρέψει, μια που κάτι τέτοιο θα έθετε (π.χ. το ΠΑΣΟΚ) αντιμέτωπο μ’ όλα τα κλαμπ και την οικονομική και κοινωνική ελίτ που το στηρίζουν.
Προσοχή! Αν η παραπάνω εκτίμηση (του αδύνατου κρίκου) είναι σωστή, τότε αυτό σημαίνει ότι ακόμα κι αν ο δικομματισμός ανακάμψει λόγω της προγραμματικής αδυναμίας του ΣΥΡΙΖΑ, η ανάκαμψη αυτή θα είναι προσωρινή, διότι δεν θα μπορεί να διαχειριστεί την κατάσταση. Η ευκαιρία για την Αριστερά θα χαθεί μόνο τη στιγμή που νέες πολιτικές δυνάμεις με ολοκληρωτικά ή αντιπολιτικά στοιχεία (βλ. Βγενόπουλος, Τατούλης κ.λπ.) θα καλύψουν το κενό που δεν θα καταφέρει να καλύψει η Αριστερά.
Σε αυτή τη δύσκολη και ρευστή πραγματικότητα ο ΣΥΡΙΖΑ και ευρύτερα η Αριστερά έχει μια ουσιαστική ευκαιρία να γίνει ο κυρίαρχος του πολιτικού παιχνιδιού και πιθανόν να πυροδοτήσει ένα νέο πολιτικό και κοινωνικό παράδειγμα σε όλη την Ευρώπη.
Οι παραδόσεις, οι αγώνες, η ιστορία, το μέγεθος της ελληνικής Αριστεράς και φυσικά η απουσία της από σοσιαλφιλελεύθερα και κυβερνητικά πειράματα με κυρίαρχες άλλες πολιτικές (με εξαίρεση το ‘89 που ευτυχώς έχει ξεχαστεί) συνηγορούν σ’ ένα τέτοιο ενδεχόμενο.
Εάν η παραπάνω εκτίμηση ότι η Ελλάδα είναι αδύναμος κρίκος δεν είναι σωστή, ας μη "σπάμε το κεφάλι" μας. Ας βαφτίσουμε την Εκλογική Διακήρυξη του ΣΥΡΙΖΑ "σύγχρονο αντιπολιτευτικό πρόγραμμα" και ας φροντίσουμε για μικροβελτιώσεις.
Εάν όμως η Ελλάδα είναι αδύνατος κρίκος, τότε πρέπει να "σπάσουμε το κεφάλι" μας για να ιεραρχήσουμε τα κυρίαρχα μέτωπα που μπορούν να συνδαυλίσουν τις κοινωνικές ανάγκες και ελπίδες με τις επιμέρους αντιστάσεις και τα ευρύτερα κινήματα. Πρέπει στο πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ να αναδείξουμε τους κομβικούς άξονες-στόχους που γύρω τους μπορούν να οικοδομηθούν πλατιές κοινωνικές συμμαχίες. Ενώνντας υτούς τους στόχους θα χαράξουμε την κόκκινη γραμμή που χωρίζει την αριστερά από την "κεντροαριστερά", το πολιτικό σχέδιο σωτηρίας-διαχείρισης του συστήματος από το σχέδιο σύγκρουσης με το σύστημα. Αυτοί οι στόχοι θα μπορούσαν να αποτελέσουν το περιεχόμενο ενός "συμβολαίου με την κοινωνία" όπως λέει ο σ. Τσίπρας.
Κώστας Παπουλής,
Βαγγελιώ Σωτηροπούλου