Εκπαίδευση: Προς (από)γνωση και (συμ)μόρφωση…
Διαμορφώνοντας το Νεοταξικό άνθρωπο
Από το Δίκτυο Κριτικής, Γνώσης και Δράσης στην Παιδεία (*)
Εκπαίδευση και αστική πολιτική στον 21ο αιώνα
Ιδιωτικά πανεπιστήμια, αύξηση της παραπαιδείας, μετατροπή της εκπαίδευσης από κοινωνικό αγαθό σε εμπόρευμα…
Όμως το κακό δεν σταματάει εδώ. Αυτή είναι μόνο μια όψη, μια πλευρά του προβλήματος. Όχι όμως η ουσιαστικότερη. Γιατί το βασικό ζήτημα παραμένει αναπάντητο, αν σταθούμε μόνο σ’ αυτό. Γιατί δε φτάνει να μιλήσει κανείς μόνο για την εμπορευματοποίηση των πάντων, αλλά θα πρέπει να θίξει τα θεμελιώδη, τα κεντρικά χαρακτηριστικά αυτής της διαδικασίας: α) Ποιος ο τύπος του ανθρώπου και βασικά του εργαζόμενου που αντιστοιχεί σ’ αυτήν την κοινωνία; β) Ποιο είδος μόρφωσης, ποιο είδος γνώσης του ταιριάζει, του παρέχεται;
Ζούμε εδώ και μερικά χρόνια μια καθολικά συμφωνημένη από τον αστισμό επιλογή που αφορά την αποφασιστική στροφή από τη δημόσια δωρεάν εκπαίδευση προς τη διά βίου εμπορευματοποιημένη και έντονα ταξική εκπαίδευση-κατάρτιση, τέτοια που να αντιστοιχεί στο μοντέλο της κοινωνίας των 2/3 ή αλλιώς δυαδικής κοινωνίας.
Όπως κατ’ επανάληψη έχουμε ακούσει από κάθε λογής επίσημα χείλη, ο αυριανός εργαζόμενος θα πρέπει να είναι ευέλικτος και προσαρμόσιμος στις κάθε είδους αλλαγές, ιδίως τις τεχνολογικές. Να μην επιζητά καμιά εξασφάλιση, καμιά μονιμότητα στην εργασία του. Να είναι έτοιμος ν’ αλλάξει δουλειά 6-7 φορές κατά τη διάρκεια της ζωής του. Γενικά να είναι ρευστός και προσαρμόσιμος στις απαιτήσεις της αγοράς. Και κυρίως να «ξέρει να μαθαίνει» να είναι δηλαδή συνεχώς επανακαταρτίσιμος, έτοιμος να δεχτεί τη (νέα) γνώση.
Εδώ να ανοίξουμε μια παρένθεση. Τα παραπάνω ντύνονται επιμελώς με επιθετικές ιδεολογικές αναφορές γύρω από την «κοινωνία της γνώσης» και την «μετακαπιταλιστική» ή «μεταβιομηχανική» κοινωνία στην οποία εισερχόμαστε με γρήγορα βήματα. Όπως λέγεται, η τεχνολογική εξέλιξη και η εξέλιξη των γνώσεων είναι τέτοιες που «η γνώση» είναι ο βασικός παραγωγικός συντελεστής σήμερα και ότι η αξία δημιουργείται από την «παραγωγικότητα» και την «καινοτομία» σαν εφαρμογές της γνώσης πάνω στην εργασία και όχι από την εργασία σαν τέτοια!
Αλλαγές υπάρχουν και στην τεχνολογία και στην οργάνωση της εργασίας και στο ρόλο της γνώσης. Όμως οι παραπάνω προσεγγίσεις κάνουν πραγματικό αυτό που φαίνεται σαν τέτοιο και ίσως αυτό που θα επιθυμούσαν οι ίδιοι να είναι τέτοιο… Αλήθεια, ποιος ο λόγος για όλη την «μάχη» γύρω από το κόστος εργασίας (Bolkenstein, μεταφορά παραγωγικών μονάδων προς φθηνότερα εργατικά χέρια κλπ) αν η εργασία έχει χάσει τον κεντρικό της ρόλο στην παραγωγική διαδικασία; Κλείνει η παρένθεση.
Κάνοντας πράξη τον νέο άνθρωπο – εργαζόμενο χωρίς δικαιώματα
• Από τη γνώση στις πληροφορίες και τις δεξιότητες
• Από το πτυχίο στα πιστοποιητικά
• Από το δικαίωμα στη δυνατότητα
Αλήθεια, τι θεωρείται γνώση σήμερα; Υπάρχει μια ημιεπίσημη ωμή δήλωση στα «σύγχρονα» παιδαγωγικά εγχειρίδια. Γνώση με την «παραδοσιακή» έννοια του όρου δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει, γνώση είναι η ίδια η διαδικασία απόκτησής της… ή αλλιώς σημασία για το νεοταξικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν έχει να μάθεις κάποιο γνωστικό αντικείμενο αλλά να μάθεις να μαθαίνεις… Όχι δεν μιλάμε για την μαθησιακή διαδικασία σε διδακτορικές διατριβές. Μιλάμε για το σχολείο και για την τριτοβάθμια εκπαίδευση και για το πώς θα διαμορφώνουν αμόρφωτους και ειδικευμένους ηλιθίους γιατί πολύ απλά τέτοιους θέλει και διαμορφώνει σήμερα μέσα από διάφορα «όπλα» (εκπαίδευση, ΜΜΕ, πολιτισμός) η αστική τάξη πραγμάτων.
Έτσι, τελικά γνώση είναι η απόκτηση όσων το δυνατόν περισσότερων πληροφοριών μικρών, αποσπασματικών, κατακερματισμένων, χωρίς εσωτερική λογική και συνοχή που δεν επιτρέπουν στον «χρήστη» να σχηματίσει συνολική εικόνα για τα πράγματα. Βλέπει κλαδιά, δέντρα αλλά ποτέ το δάσος. Ένας ειδικευμένος ηλίθιος, ικανός «να βρει το σωστό ή το λάθος», «να κυκλώσει το σωστό» σε ασκήσεις πολλαπλής επιλογής, να γράψει ένα κείμενο μέχρι ενός ορισμένου αριθμού λέξεων, όπως όλο και συχνότερα γίνεται στις τάξεις του λυκείου, αλλά ανίκανος να στοχαστεί σφαιρικά και κριτικά. Ένας αγχωμένος συλλογέας πληροφοριών, που μάλιστα θα πρέπει να τις καταπίνει σ’ όσο το δυνατόν μεγαλύτερες ποσότητες σε όλο και συντομότερους χρόνους. Η πρόταση έχει προχωρήσει περισσότερο και στην υπό διάλυση τριτοβάθμια εκπαίδευση. Τι πάει να πει σπούδασα μαθηματικός, αφού παρακολούθησα ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα σπουδών; Οι πλέον «καινοτόμες» προτάσεις για την οργάνωση των προγραμμάτων σπουδών μιλάνε για 5 μαθήματα από την Νομική, 5 από το Μαθηματικό κ.ο.κ. Στο τέλος βέβαια δεν θα «γνωρίζεις» κάτι, αλλά θα έχεις κάνει ένα βήμα στο να μάθεις να μαθαίνεις διάφορες… πεντάδες ξεκομμένων μαθημάτων.
Η εκπαίδευση, ακριβώς επειδή πάντα ερχόταν να αντιστοιχηθεί στις ανάγκες της παραγωγής, έχει ένα βασικό ελάττωμα σήμερα. Παρέχει «βεβαιώσεις» που αντιστοιχούν σε ένα προηγούμενο συσχετισμό και εργασιακό καθεστώς. Παρέχει πτυχία που σημαίνουν και αντίστοιχα εργασιακά και επαγγελματικά δικαιώματα ή τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα δημιουργούσαν στον υποψήφιο την απαίτηση για επαγγελματική εξασφάλιση. Προφανώς κάτι τέτοιο δεν έχει σχέση με το μοντέλο «αλλάζεις 6-7 δουλειές στη διάρκεια της ζωής σου» και σ’ αυτό το μοντέλο πρέπει να αντιστοιχηθεί η εκπαίδευση. Έτσι από τις αλλαγές στην Τεχνικοεπαγγελματική Εκπαίδευση, όπου από το παλιό πτυχίο το οποίο σου έδινε το δικαίωμα να ασκήσεις επάγγελμα, πήγαμε στη «δυνατότητα να αποκτήσει άδεια άσκησης επαγγέλματος» (Δελτίο Τύπου ΥΠΕΠΘ, 19/01/2006). Από το πτυχίο ενός ΑΕΙ ή ενός ΤΕΙ (που η απόκτησή του όριζε και το όριο νεολαίος/εργαζόμενος), περνάμε σε ένα πέλαγος μεταπτυχιακών προγραμμάτων, ΙΕΚ, Ινστιτούτων Διά Βίου Εκπαίδευσης, Σεμιναρίων, Ανοιχτών Πανεπιστημίων, ΚΕΣ για να αποκτούμε και τις αντίστοιχες δυνατότητες (αλλά όχι δικαιώματα) για κάποια πρόσκαιρη-επισφαλή εργασία ή έστω για κάποια μόρια παραπάνω που μπορούν να παίξουν ρόλο για να μπούμε σε ένα σεμινάριο «συνεχιζόμενης επιμόρφωσης»…
Η κατάσταση πλασάρεται με πολλές σοβαρές ιλουστρασιόν διαφημίσεις, αλλά πραγματικά είναι γελοία. Και το αστείο επιχείρημα ότι όλα αυτά γίνονται γιατί ζούμε στην «κοινωνία της γνώσης», καταρρίπτεται αν κάτσει κάποιος και ξεφυλλίσει κάποιος τα προγράμματα σπουδών όχι κάποιου τυχαίου σεμιναρίου, αλλά κάποιου μεταπτυχιακού προγράμματος σε κάποιο «σοβαρό» ΑΕΙ. Τουλάχιστον στη συντριπτική τους πλειοψηφία παρέχουν απλά κάποιες πληροφορίες που τις βρίσκει κανείς σε κάποια κυριακάτικη εφημερίδα…
Εξετάσεις: η μόνη σταθερή και αναβαθμισμένη αξία
Ο απόλυτος σκοπός του εκπαιδευτικού μας συστήματος. «Γιατί μαθαίνουμε;». Μα για να εξεταστούμε, για να περάσουμε το μάθημα…και μετά να ξεχάσουμε όσα διδαχτήκαμε κι αποστηθίσαμε χωρίς ποτέ πραγματικά ν’ αφομοιώσουμε. Δεν είναι τυχαίο ότι η UNESCO σε έρευνές της διαπίστωσε ότι ο μέσος άνθρωπος κρατάει μόλις 20% των πληροφοριών που διδάχθηκε κατά την σχολική του ζωή.
Κι όμως οι εξετάσεις έχουν αναχθεί σε πεμπτουσία της εκπαίδευσης, ενώ στην πραγματικότητα είναι ο αψευδής μάρτυρας της κρίσης της. Γιατί όσο περισσότερο το σχολείο αδυνατεί να μεταδώσει τη γνώση που παρέχει, να πείσει για την αξία της, τόσο περισσότερο πολλαπλασιάζονται οι εξεταστικές διαδικασίες. Μια ματιά στις πρόσφατες μεταρρυθμίσεις από τον Αρσένη και δώθε, αρκεί για να καταδείξει του λόγου το αληθές: ξεκινήσαμε με 28 μαθήματα (14+14) για να πέσουμε στα 18 (9+9), ενώ τώρα η Γιαννάκου καταργεί τις εξετάσεις της Β΄ Λυκείου και μειώνει τα εξεταζόμενα μαθήματα της Γ΄ σε 6. Δεν είναι αυτό άραγε έμμεση απόδειξη της αποτυχίας του συστήματος;
Και βέβαια το ότι μειώθηκαν τα εξεταζόμενα μαθήματα στο λύκειο δεν σημαίνει ότι αλλάζει ο χαρακτήρας του ως εξεταστικό κέντρο. Αυτό που πρέπει να κατανοηθεί είναι ότι οι εξετάσεις σήμερα έχουν αλλάξει στόχο, μέθοδο αλλά και ένταση. Δεν παίζουν τον διαχωριστικό, νομιμοποιητικό και ιδεολογικό ρόλο τους απλά κάποιες φορές μέσα στην δευτεροβάθμια και κάποιες στην τριτοβάθμια. Ξεκινάνε από το δημοτικό (η υπουργός Παιδείας ενώ μειώνει τις εξετάσεις στο Λύκειο, τις επαναφέρει στο Γυμνάσιο με μορφή ανακεφαλαιωτική, στα μέσα της χρονιάς) και συνεχίζουν και για μεγάλο διάστημα αφού θα εκπαιδευόμαστε διά βίου. Ήδη οι αλλαγές στον τρόπο πρόσληψης ή της λήψης άδειας επαγγέλματος σε διάφορα επαγγέλματα (εκπαιδευτικοί, γιατροί, λογιστές κλπ) δείχνουν τον δρόμο.
Έτσι, η διαδικασία των εξετάσεων λειτουργεί ―πέρα από το ότι η «αποτυχία» αντιμετωπίζεται ατομικά και ότι έτσι διαμορφώνεται ένας πειθήνιος και υποταγμένος μελλοντικός εργαζόμενος― σαν «στρόφιγγα» ώστε να διαμορφωθεί με τις ανάλογες απώλειες σε κάθε εκπαιδευτική βαθμίδα (9,6% 9χρονη εκπαίδευση, 30% μεταξύ 15 και 18 ετών, έως και 50% σε μερικά ΑΕΙ και ΤΕΙ) ο ευέλικτος και επανακαταρτιζόμενος εργαζόμενος, για τον οποίο έγινε λόγος στην αρχή. Αυτός φυσικά δεν θα είναι ενιαίος, αλλά πολυδιασπασμένος. Δεν θα παράγεται μόνο από έναν κλάδο της παιδείας (πχ ΤΕΕ) αλλά σχεδόν από όλες τις βαθμίδες σε διαφορετικά επίπεδα μόρφωσης ή μάλλον κατάρτισης. Δεν θα «πετιέται» μια κι έξω από την εκπαίδευση αφού πάντα θα υπάρχει κάποιο πρόγραμμα κατάρτισης για να τον «επανεντάξει». Μ’ αυτή την έννοια κάνουν λάθος όσοι βλέπουν ότι η αστική εκπαίδευση έχει ως στόχο και βασικό αποτέλεσμα να πετάει έξω τα παιδιά των πιο πληβειακών ομάδων. Τέλος, να σημειωθεί ότι όλο αυτό το μπούκωμα με τις άχρηστες πληροφορίες προς εξέταση καθιστά τη γνώση κάτι βαρετό, άχαρο και καταναγκαστικό. Ό,τι χειρότερο μπορεί να προκύψει από τη λεγόμενη εκπαιδευτική διαδικασία…
Τι επιτρέπεται να μαθαίνει ο νέος σήμερα;
Ζούμε σε μια φάση που κυριαρχεί η αντεπανάσταση και ο υπάρχον συσχετισμός αντανακλάται και μέσα στους χώρους εκπαίδευσης και κατεργασίας των συνειδήσεων των νέων ανθρώπων από το τι είναι «εντός ύλης» και τι όχι. Από τη μία πληθαίνουν οι προτάσεις για να ξαναγραφτεί η ιστορία του 20ού αιώνα, όχι βέβαια για να καταδικαστεί ο καπιταλισμός και ο ιμπεριαλισμός, αλλά για να ξαναϊδωθούν φαινόμενα όπως ο «εθνικισμός» και ο «ολοκληρωτισμός»… Το φαινόμενο αυτό δεν σταματάει στα σχολεία, αλλά συνεχίζεται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, στα «νέα» προγράμματα σπουδών, όπου θραύση κάνει η «διαχείριση ανθρώπινων πόρων», η «ανταγωνιστικότητα», η προπαγάνδα για την ΕΕ, κοκ. Από την άλλη, την ώρα που πληθαίνουν οι φωνές για τις «βαρετές σχολικές γιορτές» για την εξέγερση του Πολυτεχνείου, πληθαίνουν και οι διαγωνισμοί μέσα στα σχολεία για την ανταγωνιστικότητα έως και την αξία της ιδιωτικής ασφάλισης!
Μάλιστα, στη στροφή αυτή στις «χρήσιμες» για τον σημερινό άνθρωπο γνώσεις προβάλλονται ιδιαίτερα και «σύγχρονες παιδαγωγικές προσεγγίσεις», όπως η «ομαδοσυνεργατική» μέθοδος διδασκαλίας, δηλαδή η μάθηση μέσα από ομάδες εργασίας, η «διεπιστημονικότητα» και η «διαθεματικότητα» κλπ. Και εδώ αρχίζουν οι συγχύσεις. Σίγουρα, η καλλιέργεια του συλλογικού πνεύματος στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι θετική πρόταση. Όπως και ο συνδυασμός διαφορετικών επιστημονικών πεδίων. Δεν μπορεί να ξεχνιέται όμως το αντικείμενο προς μάθηση το οποίο μόνο ουδέτερο και θετικό δεν είναι. Έτσι η έντονη προβολή των παραπάνω παιδαγωγικών προσεγγίσεων πάει πακέτο με τη διαπίστωση ότι το πρόγραμμα της «Ευέλικτης Ζώνης» στα δημοτικά αφορά τη διαθεματική προσέγγιση της… τοπικής οικονομίας ή ότι η ομαδοσυνεργατική στα εκπαιδευτικά προγράμματα των σχολείων στη Φινλανδία ή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση σε ΗΠΑ και Γερμανία αφορά την ενδυνάμωση της «συνεργασίας για τον ανταγωνισμό» με σκοπό τη μεγαλύτερη ανταποδοτικότητα…
Θα τεθεί λοιπόν το θέμα μέσα στους εκπαιδευτικούς χώρους, τι νέος διαμορφώνεται μέσα από την εκπαίδευση; Όχι για ακαδημαϊκούς λόγους, αλλά γιατί αυτή η γενιά είναι ο καταλύτης στη διαμόρφωση των κοινωνικών εξελίξεων στη μία ή στην άλλη κατεύθυνση.
(*) Το Δίκτυο Κριτικής, Γνώσης και Δράσης στην Παιδεία συγκροτήθηκε πρόσφατα, με τη συμμετοχή κυρίως νέων εργαζομένων από διάφορους χώρους της εκπαίδευσης, αλλά και συνδικαλιστών εκπαιδευτικών. Στοχεύει στην κριτική της σημερινής κατάστασης και στην επεξεργασία προτάσεων. Δραστηριοποιείται σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας.