Κρίση συστήματος – Κρίση στα διεθνή χρηματιστήρια
του Σπύρου Παναγιώτου
Τα διεθνή χρηματιστήρια και η παγκόσμια οικονομία, για άλλη μια φορά, δείχνουν τα όριά τους. Στην πραγματικότητα, από πολύ καιρό τα έχουν ξεπεράσει. Όλο και πιο συχνά, όλο και πιο σοβαρά επεισόδια έρχονται να ταράξουν συθέμελα τις διεθνείς αγορές, εξανεμίζοντας τρισεκατομμύρια δολάρια, εντείνοντας τον οικονομικό πόλεμο και τους ανταγωνισμούς ανάμεσα στους ισχυρούς της γης, μοιράζοντας φτώχεια, ανεργία και απόγνωση σε δισεκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο.
Μοναδική διέξοδος και παράλληλα σωσίβιο του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού παραμένει η προσφυγή σε μια γενικευμένη «παραγωγική καταστροφή», δηλαδή στην απαξίωση παραγωγικών δυνάμεων, στη χρεοκοπία οικονομιών ολόκληρων χωρών, στην ένταση της εκμετάλλευσης και του κοινωνικού αποκλεισμού των εργαζομένων σε πλανητική κλίμακα, στην καταλήστευση των φυσικών πόρων, στην ανατίναξη ολόκληρων περιοχών με πολέμους και αλλαγές συνόρων και στην εξώθηση του πλανήτη σε μια ολοκληρωτική καταστροφή.
Στην πράξη, η διεθνής καπιταλιστική οικονομία μπορεί να ισορροπεί δημιουργώντας την επόμενη χρηματιστηριακή φούσκα για να αντιμετωπίσει εκείνη που μόλις εξερράγη.
Παγκόσμιο χρηματιστηριακό κραχ
Το χρηματιστηριακό κραχ που βρίσκεται σε εξέλιξη τις τελευταίες μέρες ήταν αναμενόμενο, είχε σχεδόν εξαγγελθεί από οικονομικούς κύκλους και οικονομικούς παράγοντες της αγοράς. Τα χρηματιστήρια των αναπτυγμένων χωρών, ήδη από τις πρώτες εβδομάδες του χρόνου, είχαν χάσει σχεδόν όσα κέρδη είχαν καταφέρει να συγκεντρώσουν την περασμένη χρονιά. Οι μεγαλύτερες τράπεζες των ΗΠΑ, τα μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και τα κερδοσκοπικά κεφάλαια που ελέγχουν την παγκόσμια αγορά χρήματος, ανακοίνωναν η μία μετά την άλλη τεράστιες ζημιές και διαγραφές επισφαλών δανείων, που ξεπερνούσαν κάθε προηγούμενο, λόγω της εμπλοκής τους στη φούσκα των ενυπόθηκων δανείων υψηλού ρίσκου στην αγορά κατοικίας των ΗΠΑ. Τα μηνύματα για συρρίκνωση των λιανικών πωλήσεων και της κατανάλωσης στις ΗΠΑ –που στηρίζουν σχεδόν το 2/3 του ΑΕΠ της χώρας– αποτέλεσαν σαφή προάγγελο ότι η χρηματιστηριακή φούσκα ακουμπούσε την πραγματική οικονομία και υποδήλωναν την αυξημένη πιθανότητα η αμερικάνικη οικονομία να εισέλθει σε φάση ύφεσης, συμπαρασύροντας την παγκόσμια αγορά. Ήδη ο επίτροπος οικονομικών της ΕΕ, Χ. Αλμούνια, αναθεώρησε προς τα κάτω το ρυθμό ανάπτυξης της ευρωζώνης, υπονοώντας ότι η πιθανή ύφεση των ΗΠΑ θα πλήξει αναπόφευκτα και την Ευρώπη.
Όλα αυτά στάθηκαν αφορμή για μια τεράστια κρίση στις παγκόσμιες χρηματαγορές. Μέσα σε δύο μέρες, εξανεμίστηκαν παγκοσμίως πάνω από 3,5 τρισεκατομμύρια δολάρια. Τα ευρωπαϊκά χρηματιστήρια πραγματοποίησαν, την περασμένη Δευτέρα, την τρίτη σε μέγεθος μεγαλύτερη βουτιά της πρόσφατης ιστορίας τους, καταγράφοντας ζημιές 300 δισ. δολαρίων. Το χρηματιστήριο Αθηνών, από την αρχή του χρόνου, χάνει πάνω από 30 δισ. ευρώ με κύριους χαμένους τις μεγάλες τράπεζες και τις εταιρείες υψηλής κεφαλαιοποίησης. Η ζημιά θα ήταν ακόμα μεγαλύτερη, αν δεν παρέμενε κλειστό το χρηματιστήριο της Ν. Υόρκης λόγω αργίας και αν οι αρχές δεν αποφάσιζαν να κλείσουν τα χρηματιστήρια σε μερικές χώρες για να αποφευχθεί η κατάρρευσή τους. Ήδη επτά χρηματιστήρια ανεπτυγμένων χωρών ( Αυστρίας, Ιαπωνίας, Ιταλίας, Σουηδίας, Πολωνίας, Τσεχίας, Χονγκ Κονγκ) βρίσκονται επίσημα σε φάση μακροχρόνιας πτώσης, ενώ άλλα, μεταξύ των οποίων της Γαλλίας και της Ελλάδας, βρίσκονται κοντά σε αυτό το όριο.
Οι ενέσεις ρευστότητας από τις κεντρικές τράπεζες, που μέχρι τώρα συγκρατούσαν και εκτόνωναν παρόμοιες κρίσεις, φαίνεται ότι δεν είναι επαρκείς. Οι εξαγγελίες του προέδρου Μπους να θεσπίσει φοροαπαλλαγές ύψους 150 δισ. δολαρίων δεν ανέτρεψαν το κλίμα κι έτσι οδήγησαν την Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ (FED) να προχωρήσει σε μείωση των επιτοκίων στη διατραπεζική αγορά κατά 0,75%, την πρώτη μετά το 1984, και να προετοιμάζει ακόμα μία ύψους 0,5%. Η τροφοδότηση της αγοράς με φθηνό χρήμα δεν έχει μέχρι στιγμής αποδώσει καρπούς, καθώς στη δίνη της κρίσης έχουν εισέλθει οι ίδιες οι τράπεζες αλλά και η πραγματική οικονομία.
Το κρίσιμο ερώτημα: Ποια η απάντηση στην κρίση;
Είναι μοιραίο μονάχα να καταγράφουμε επεισόδια μιας παρατεταμένης κρίσης και να σχολιάζουμε τις επιπτώσεις της; Ή, αντίθετα, τέτοιες στιγμές, στις οποίες με επιστημονική ακρίβεια χειροτερεύουν οι υλικοί όροι διαβίωσης και συντελούνται ανακατατάξεις, είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαία η δράση των εργαζόμενων στη βάση ενός επιθετικού προγράμματος αιτημάτων και προοπτικής; Η απάντησή μας είναι σαφής: Ακριβώς σε τέτοιες συνθήκες το εργατικό κίνημα πρέπει να καταδεικνύει τις ρίζες όλων αυτών των προβλημάτων, να δείχνει ότι, όσο θα υπάρχει καπιταλισμός, θα γίνονται κρίσεις και ότι η διέξοδος είναι ο σοσιαλισμός. Να ξεσηκωθεί ένα τεράστιο κίνημα των εργαζομένων, των ανέργων και των νέων, που να απαιτήσει να πληρώσουν οι πλούσιοι για την κρίση που οι ίδιοι προκαλούν. Να μην πληρώσουν καθόλου τα σπασμένα οι εργάτες και οι φτωχοί.
Είδατε όμως το επίσημο συνδικαλιστικό κίνημα να ασχολείται με το θέμα; Είδατε να συνδέει την «εξαΰλωση» των δομημένων ομολόγων με την επίμονη πρόθεση και το σχεδιασμό τραπεζών και χρηματιστηριακών παικτών να βάλουν στο χέρι τα αποθεματικά των ταμείων; Ο λελογισμένος τζόγος, που έχουν σαν γραμμή τα επίσημα συνδικάτα, είναι καταστροφική κατεύθυνση που καθόλου δεν εξοπλίζει πολιτικά και υλικά τους εργαζόμενους.
Στην κρίση του συστήματος οι εργαζόμενοι πρέπει να έχουν ένα άμεσο διεκδικητικό πρόγραμμα (μέτρα άανακούφισης των λαϊκών στρωμάτων, π.χ. πάγωμα όλων των στεγαστικών και καταναλωτικών δανείων, πάγωμα των τιμών, αυξήσεις κ.λπ.), πρέπει να προβάλουν ένα άλλο οικονομικό και πολιτικό σύστημα σαν προοπτική, που θα διακηρύσσει την ανεξαρτησία της εργατικής τάξης από το κεφάλαιο, που θα υπερασπίζεται τα υλικά και πνευματικά συμφέροντα των εργαζομένων ενάντια στην εξαχρείωση, την πείνα, την απόγνωση, τον αποκλεισμό, την ανεργία, την αποβλάκωση.
Το κομμουνιστικό μανιφέστο και οι κρίσεις
Η τεράστια επιβεβαίωση του μαρξισμού συνεχίζεται παρά τις επιθέσεις και τους «ενταφιασμούς» του έργου του και της επιστημονικής του βάσης. Οι κρίσεις του καπιταλισμού παράγονται αναπόφευκτα από τις ίδιες τις εσωτερικές αντιθέσεις που τον διαπερνούν και δεν του παρέχουν περιθώριο «αυτορρύθμισης» χωρίς κρισιακά φαινόμενα.
Να τι έγραφαν πριν από περίπου 160 χρόνια οι Κ. Μάρξ και Φ. Ένγκελς για τις κρίσεις: «Στις κρίσεις ξεσπά μια κοινωνική επιδημία, που σε κάθε άλλη προηγούμενη εποχή θα φαινότανε σαν παραλογισμός, η επιδημία της υπερπαραγωγής. Η κοινωνία ξαφνικά βρίσκεται ριγμένη πίσω σε κατάσταση στιγμιαίας βαρβαρότητας. Θα ‘λεγε κανένας ότι ένας λιμός, ένας γενικός πόλεμος ερήμωσης της έκοψε όλα τα μέσα ύπαρξης. Η βιομηχανία, το εμπόριο φαίνονται εκμηδενισμένα. Και γιατί; Γιατί η κοινωνία έχει πάρα πολύ πολιτισμό, πάρα πολλά μέσα ύπαρξης, πάρα πολλή βιομηχανία, πάρα πολύ εμπόριο. Οι παραγωγικές δυνάμεις που διαθέτει δεν χρησιμεύουν πια για την προώθηση του αστικού πολιτισμού και των αστικών σχέσεων ιδιοχτησίας. Αντίθετα, έγιναν πάρα πολύ μεγάλες γι’ αυτές τις σχέσεις, εμποδίζονται από αυτές. Και κάθε φορά που οι οικονομικές παραγωγικές δυνάμεις ξεπερνούν το εμπόδιο αυτό, φέρνουν σε αναταραχή ολόκληρη την αστική κοινωνία, απειλούν την ύπαρξη της αστικής ιδιοχτησίας. Οι αστικές σχέσεις έγιναν πάρα πολύ στενές για να περιλάβουν τα πλούτη που δημιουργήθηκαν από αυτές. Πώς ξεπερνά η αστική τάξη τις κρίσεις; Από το ένα μέρος καταστρέφοντας αναγκαστικά μάζες από παραγωγικές δυνάμεις. Από το άλλο, καταχτώντας καινούριες αγορές και εκμεταλλευόμενη πιο βαθιά τις παλιές. Πώς, λοιπόν; Προετοιμάζοντας πιο ολόπλευρες και πιο τεράστιες κρίσεις και ελαττώνοντας τα μέσα για να προλαβαίνει τις κρίσεις».
Οι επιπτώσεις της κρίσης
Δεν είναι ακόμα δυνατό να εκτιμηθεί η έκταση και κυρίως το βάθος του πρόσφατου κραχ. Τη στιγμή που γράφονται οι γραμμές αυτές, ακόμα δεν έχουν «τελειώσει» οι εκδηλώσεις του και μόλις παίρνονται ορισμένα πρώτα μέτρα.
Μπορούμε όμως να κάνουμε ορισμένες εκτιμήσεις στηριζόμενοι στη μέχρι σήμερα πείρα που υπάρχει από τέτοια μεγάλα επεισόδια εκδήλωσης της παγκόσμιας κρίσης. Κύριο μέλημα όλων των δυναμικών παραγόντων είναι να αποφύγουν, κατ’ αρχάς, αυτό που ονομάζουν «συστημικό κίνδυνο», δηλαδή μια απότομη οικονομική κατάρρευση, γι’ αυτό και οι ενέσεις με το ρίξιμο χρήματος από τις κεντρικές τράπεζες. Αυτή η «θεραπεία» απλώς αποφεύγει τη συγκοπή, αλλά δεν γιατρεύει τη βαριά καρδιοπάθεια. Ο συστημικός κίνδυνος παραμένει και κάθε επεισόδιο της κρίσης είναι πιο συγχρονισμένο, πιο παγκόσμιο, πιο βαθύ, μπλέκει τους πάντες στην κρίση.
Σε προηγούμενα επεισόδια, είδαμε νομίσματα να υποτιμούνται δραστικά (Αγγλία), να καταρρέουν οικονομίες (π.χ. Ρωσία) που διασώθηκαν με ενέσεις του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας και χώρες να αδυνατούν να εξυπηρετήσουν το εξωτερικό χρέος τους και να χρεοκοπούν (π.χ. Αργεντινή). Παράλληλα η κρίση και τα επεισόδιά της εγκαινίαζαν νέες επιθετικές φόρμουλες του κεφαλαίου ενάντια στους εργαζομένους με σκληρά προγράμματα λιτότητας και αλματώδη ανάπτυξη της ανεργίας, της φτώχειας και της εξαθλίωσης. Η εξάπλωση του πιστωτικού συστήματος σαν απάντηση και χειρισμό της κρίσης έχει αρχίσει να φτάνει στα όριά της και να δημιουργεί νέα πολλαπλά αδιέξοδα. Και αυτό είναι ένα νέο στοιχείο που έχει θορυβήσει όλους τους κεντρικούς τραπεζίτες και διαχειριστές.
Μέσα στην κρίση, οι ισχυρότεροι μετακυλύουν τις επιπτώσεις προς πάσα κατεύθυνση κι έτσι επηρεάζονται όχι μόνο μικρές και αδύναμες χώρες αλλά και μέλη του G8. Για παράδειγμα, μια χαμηλή τιμή του πετρελαίου (είχαμε πτώση της τιμής του πρόσφατα) δεν σημαίνει απλώς ζημιά για κάποιους παίκτες που έχουν προαγοράσει τίτλους πετρελαίου με την υπόθεση ότι αυτοί θα πωληθούν σε τιμές ίσες ή πάνω από 100 δολάρια, και τώρα χάνουν τεράστια ποσά, αλλά μπορεί να σημάνει μια ανακατάταξη και για ισχυρές χώρες που στηρίζονταν στο πετρέλαιο (π.χ. Ρωσία). Ακόμα δεν έχει διαφανεί πώς επέδρασε και σε τι βαθμό η πρόσφατη κρίση στην οικονομία και τη δύναμη της Κίνας. Αυτά θα μπορούν να εκτιμηθούν σε ένα εύλογο χρονικό διάστημα.
Σε κάθε περίπτωση, η αστική τάξη χρησιμοποιεί την κρίση για να εντείνει τις επιθέσεις της και εκμεταλλεύεται το γεγονός για οδηγηθεί σε νέες τεράστιες περιπέτειες. Η είσοδος στη Νέα Τάξη Πραγμάτων προετοιμάστηκε σαν απάντηση στην κρίση. Οι συνεχείς αναδιαρθρώσεις και τα Μάαστριχτ αποτελούσαν «αναγκαίες» απαντήσεις για την έξοδο από την κρίση κλπ.