1. Εξαντλείται η νεοφιλελεύθερη συναίνεση ή, πιο συγκεκριμένα, δεν υφίσταται πλέον ένα ενεργό κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ των εκφραστών του κεφαλαίου και των υπόλοιπων συμμάχων του, που να επιτρέπει με δημοκρατικό-αστικό τρόπο την εξέλιξη του συστήματος. Αν σήμερα έχουμε τη συναίνεση-εκμετάλλευση με ολίγη καταπίεση, αύριο με τους ίδιους όρους –άνευ συμβολαίου δηλαδή– θα έχουμε την καταπίεση-εκμετάλλευση. Αυτό γενικά αποτελεί πρόβλημα –αν επιλεγεί σαν αναγκαστική λύση– για την αστική τάξη, επειδή αυξάνει τους συστεμικούς κινδύνους και τορπιλίζει την ομαλή, παραγωγική εξέλιξη του συστήματος.
2. Το σύγχρονο κοινωνικό ζήτημα: Εντείνεται ο πολύπλευρος κοινωνικός αποκλεισμός και η διαρκής επίθεση ενάντια στα κοινωνικά στρώματα της εργατικής τάξης, και ιδίως του νεανικού τους τμήματος, αλλά και ενάντια στους εν γένει εργαζόμενους-μισθωτούς. Συσσωρεύονται κοινωνικά αδιέξοδα, αυξάνεται η ανασφάλεια, η ανεργία, η αβεβαιότητα, η φτώχεια. Αυξάνεται η αναξιοπιστία γενικά του πολιτικού λόγου (και ειδικότερα του κυβερνητικού, του κυρίαρχου, αυτού των ΝΔ-ΠΑΣΟΚ). Όλα αυτά οδηγούν ευρύτερες μάζες στην αηδία, στη δυσαρέσκεια, στην απαισιοδοξία, στην παθητικότητα, στην απόγνωση.
3. Η κοινωνική συμπίεση και η συρρίκνωση των μικροαστικών στρωμάτων και τμήματος των μεσοστρωμάτων, καθώς και της χωρίς προοπτική νεολαίας με πτυχία (στρώματα και κατηγορίες που στην Ελλάδα έπαιζαν ουσιαστικό και σημαντικό ρόλο στο πολιτικό σύστημα της αντιπροσώπευσης – βλέπε ΠΑΣΟΚ αλλά και νίκη της ΝΔ το 2004, καθώς και εκλογική συμπεριφορά των αστικών κέντρων Αθήνας και Θεσσαλονίκης), δημιουργεί μια κατάσταση όπου τα στρώματα αυτά αναζητούν άλλη διέξοδο ή δεν εκφράζονται πλέον από το δικομματισμό (δηλαδή την εναλλαγή των ΝΔ-ΠΑΣΟΚ στην εξουσία).
4. Η κρίση του ΠΑΣΟΚ: Εδώ ας μείνουμε λίγο περισσότερο, γιατί έχει σημασία. Και ως ελληνική ιδιαιτερότητα, αλλά, πολύ περισσότερο, επειδή έχει σημασία για την ελληνική Αριστερά του παρελθόντος και ίσως (δυστυχώς) και του παρόντος και του μέλλοντος.
Δεν είναι βέβαια το μόνο κακό, ούτε κατ’ ανάγκη θα πάει προς τα εκεί (ετεροκαθορισμός και κυβερνητική συνεργασία) μια Αριστερά που έχει αυτό το "στίγμα". Η αντίθεση Δεξιάς-Αριστεράς στην Ελλάδα βασίστηκε και στηρίχθηκε σε μια σειρά αντιθέσεις εκφρασμένες μέσα στην κοινωνία για χρόνια. Αντιθέσεις ιστορικοπολιτικές, κοινωνικές, ταξικές. Υπήρξε όμως και μετασχηματισμός αυτής της αντίθεσης. Η αντίθεση Δεξιάς-Αριστεράς μετασχηματίστηκε στην αντίθεση Δεξιάς-Αντιδεξιάς.
Το ΠΑΣΟΚ έκφρασε έναν κόσμο με αντιδεξιά χαρακτηριστικά και έτσι έγινε πολυσυλλεκτικό κόμμα. Έκφρασε κοινωνικά στρώματα που αναζητούσαν διέξοδο και πολιτικό μερίδιο. Έκφρασε μάζες που βίωναν στο πετσί τους το "κράτος της δεξιάς" μετά το ‘44 και ως το ‘74, δηλαδή δυο γενιές – θυμηθείτε το "ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει δεξιά". Έκφρασε όμως και μερίδες της αστικής τάξης που ήθελαν ξαναμοίρασμα της τράπουλας και προσέβλεπαν σε μια "άλλη Ελλάδα" ποντάροντας στο χαρτί της Ευρώπης – έτσι οι "αντιΕΟΚικές" διακηρύξεις στην πράξη μεταφράστηκαν σε ευρωπαϊσμό και το ΠΑΣΟΚ πρωταγωνίστησε ως υπηρέτης του "εθνικού στόχου" της ΟΝΕ.
Αν και σήμερα έχει δευτερεύουσα σημασία, ας θυμηθούμε ακόμη ότι το ΠΑΣΟΚ συγκέντρωσε και διαπαιδαγώγησε με αντικομμουνιστικό τρόπο τα μέλη και τους ψηφοφόρους του. Βέβαια το σχήμα (και ταυτόχρονα σχίσμα) "αριστερός/κομμουνιστής" γεννήθηκε καταρχήν και υποβοηθήθηκε από τη στροφή του κομμουνιστικού κινήματος στην Ελλάδα, από την αλλαγή και το αρνητικό παράδειγμα της μαμάς-πατρίδας του σοσιαλισμού, της πάλαι ποτέ ΕΣΣΔ. Αλλά το ΠΑΣΟΚ και ο ηγέτης του Α. Παπανδρέου φρόντισαν να δυναμώσει ακόμα περισσότερο αυτός ο αντιδεξιός αντικομμουνισμός και να μεταλλαχθεί με γοργούς ρυθμούς στην πατρίδα μας μια μαζική αριστερή συνείδηση που, σε "ανεπτυγμένες" χώρες όπως η Ιταλία και η Γαλλία, διατηρήθηκε (έστω και χαλαρά αλλά μαζικά) για περισσότερα χρόνια.
Στη δεύτερη φάση του ΠΑΣΟΚ, στη φάση της κρατικοποίησής του, τα αντιδεξιά χαρακτηριστικά έπαιζαν πάλι το ρόλο τους, κάτω από άλλη όμως μορφή. Κοινωνικά στρώματα και "ελπίδες" γύρω από το κράτος και τις λειτουργίες του αποτελούσαν μια δυναμική βάση του ΠΑΣΟΚ.
Ο εκσυγχρονισμός ήταν η αρχή του τέλους, όταν μάλιστα η νεοφιλελεύθερη πολιτική εφαρμοζόταν επιθετικά και χωρίς δισταγμό από το ΠΑΣΟΚ του Σημίτη (ή μάλλον, αν το δει κάποιος πιο προσεκτικά, ήδη από την τελευταία θητεία του Α. Παπανδρέου). Το ΠΑΣΟΚ έχει χάσει την κοινωνική του βάση, έχει χάσει τη δυναμική του εδώ και αρκετό καιρό, κι όχι το 2004 ή το 2007. Το ΠΑΣΟΚ δεν έχει τη δυνατότητα σήμερα να εκφράσει ένα εναλλακτικό πολιτικό-οικονομικό πρόγραμμα, γιατί αυτό θα έφερνε σε κόντρα τον ηγετικό του μηχανισμό με τα δυναμικά αστικά στρώματα που αποτελούν και στοιχεία του πολιτικού συστήματος.
Το ΠΑΣΟΚ δεν μπορεί να αρνηθεί τις ευνοϊκές συνθήκες για το ξένο ή εγχώριο κεφάλαιο, γιατί σήμερα οι σοσιαλδημοκρατικές λύσεις δεν συνάδουν με το πολιτικό και οικονομικό νεοφιλελεύθερο μοντέλο διαχείρισης και συσσώρευσης. Η παγκοσμιοποίηση "επέβαλε" μια οικονομία που προξένησε βαθύ ρήγμα στα θεμέλια της σοσιαλδημοκρατίας, επειδή κτύπησε ολόπλευρα την ικανότητά της να υπερασπιστεί το κοινωνικό της ακροατήριο (τα μέλη, τους οπαδούς, τους ψηφοφόρους της) στα πλαίσια του εθνικού χώρου. Χτύπησε στην ουσία του το τρίπτυχο της σοσιαλδημοκρατίας: κοινωνική αναδιανεμητική πολιτική – κοινωνικό κράτος δικαίου και πρόνοιας – πλήρης απασχόληση.
Το ΠΑΣΟΚ δεν μπορεί να εκφράσει ή να επιχειρήσει ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο, γιατί βρίσκεται εκτός των κοινωνικών αγώνων και γιατί δεν έχει τεθεί τέτοιο θέμα από την αστική ή την εργατική τάξη, δηλαδή τους δύο αντίθετους πόλους και την πάλη τους, ώστε να έχουμε ένα συμβιβασμό σαν αυτόν που οδήγησε τη σοσιαλδημοκρατία στα ένδοξα χρόνια της.
Αν στο μέλλον επιχειρηθεί κάτι άλλο, αυτό δεν μπορεί να αναγνωρισθεί ούτε καν σαν τάση σήμερα, τόσο από την πλευρά Βενιζέλου όσο και από την πλευρά Παπανδρέου. Είναι για το βιβλίο Γκίνες το γεγονός ότι σε αυτή τη χώρα πέφτει η κυβέρνηση και η αντιπολίτευση πέφτει διπλάσια. Αυτά δεν εξηγούνται από την αδυναμία προσώπων (ο βουλιμικός Βενιζέλος και το παιδί Παπανδρέου).
Ο δικομματισμός των ομοίων κομμάτων εξουσίας καταργεί την αντιπαράθεση δεξιάς-αντιδεξιάς, συρρικνώνει την έννοια και τη χρησιμότητα –για το πολιτικό σύστημα– της αντιπολίτευσης. Τα αντιδεξιά χαρακτηριστικά του ΠΑΣΟΚ εξαντλούνται βιολογικά-ηλικιακά, ιστορικά, αλλά κυρίως κοινωνικά.
5. Η Αριστερά, που μακριά από το "βρώμικο" ‘89-’91 φαντάζει σαν ελπίδα, σαν αντιπολίτευση: Μια Αριστερά που κινείται, που φαίνεται συγκριτικά με το πρόσφατο παρελθόν της πιο δραστήρια, πιο σύγχρονη. Λέμε φαίνεται κι όχι είναι. Υπάρχουν βέβαια τάσεις στο εσωτερικό της που ψάχνουν και αναζητούν μια τέτοια ή αλλιώτικη δραστήρια και σύγχρονη Αριστερά. Η ιδέα της ενότητας, η αλλαγή πιθανώς του ενδοαριστερού συσχετισμού (ΚΚΕ-ΣΥΝ), η ευαισθησία της Αριστεράς σε σχέση με τα κινήματα, το κίνημα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, η στροφή (μικρή αλλά υπαρκτή) της νεολαίας προς την Αριστερά, δείχνουν ότι τα νερά έχουν αναταραχτεί. Δεν μπορούμε πια να μιλάμε για ΤΕΛΜΑ. Είμαστε στο τέλος του, και χρειάζεται προσοχή και αλλαγές στην οπτική, στο ρόλο, στην πράξη, στους τρόπους και τις μορφές ύπαρξης, απεύθυνσης της ελληνικής Αριστεράς του 2008, ώστε να μην ξαναγυρίσουμε στα πέτρινα χρόνια, ώστε να μην απογοητεύσουμε τον κόσμο της Αριστεράς και να μη χάσουμε τις νέες γενιές.
6. Υπάρχει μια συνολικότερη κρίση της πολιτικής και του κράτους. Υπάρχει μια κρίση της έννοιας της πολιτικής, που εδράζεται πάνω στην αστική-αγοραία αντίληψη ότι οι κοινωνίες δεν μετασχηματίζονται με βάση το σύστημα-έννοια-πρακτική της πολιτικής. Η πολιτική έχει συρρικνωθεί στο ζήτημα των εκλογών και του κοινοβουλίου, μία κατά βάση ατομική συμπεριφορά με διαφύλαξη της απάθειας. Τα ΜΜΕ και η αγορά έχουν αντικαταστήσει πλευρές της πολιτικής. Η πολιτική φαντάζει σαν διαχείριση, όχι σαν διεύθυνση με στρατηγική και ταχτική. Η γιγάντωση των αγοραίων ΜΜΕ, ο αμερικανισμός, η επιχειρηματική πολιτική έχουν δημιουργήσει μια συνολική απαξίωση της έννοιας της πολιτικής. Αξίες-αρχές-ήθος, έστω και με την αστική έννοια των πραγμάτων από το 1789 και μετά, στην Ελλάδα όχι μόνο δοκιμάζονται, αλλά εμφανίζεται να πάσχει η πολιτική δομικά.
Νίκος Γαλάνης