Κομμουνισμός σήμερα
του Τζων Χάλογουεϊ
Κομμουνισμός σήμερα! Αλλά όχι μόνο σήμερα· σήμερα, σήμερα, σήμερα, εδώ και τώρα. Και όχι μόνο ως ιδέα, ως όνειρο, ως παράδοση, αλλά ως κοινωνική πραγματικότητα, ως τελείως διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις. Κομμουνισμός σήμερα; Εδώ και τώρα; Μα γιατί ένας τόσο παράλογος τίτλος;
Όμως οι παράλογοι τίτλοι είναι αυτοί που έχουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Και, άλλωστε, παράλογο είναι και να ελπίζει κανείς σ’ αυτόν τον κόσμο που κατευθύνεται προς την αυτοκαταστροφή της ανθρωπότητας· παράλογο είναι να μιλάμε για επανάσταση σ’ αυτόν τον εικοστό πρώτο αιώνα· και δεν υπάρχει τίποτα πιο παράλογο από το Ya Basta! των Ζαπατίστας. Επίσης παράλογο είναι το να θέλουμε να ζήσουμε σε μία κοινωνία που είναι αφιερωμένη στο θάνατο. Αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς. Είμαστε, τελικά, κομμουνιστές, είμαστε παράλογοι άνθρωποι. Ας αποδεχτούμε, λοιπόν, την παράλογη πρόκληση που εμπεριέχεται στον παράλογο τίτλο αυτής της συζήτησης και ας την κατανοήσουμε με τον πιο παράλογο δυνατό τρόπο, σαν να απαιτούμε από τον εαυτό μας μια συζήτηση για τη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα του κομμουνισμού. Και δεν θέλω να μιλήσω για τη Βόρεια Κορέα ούτε για την Κούβα.
Οπότε, πώς μπορούμε να αναφερθούμε στον κομμουνισμό ως μία σημερινή πραγματικότητα; Μπορούμε να ξεκινήσουμε με ένα απόσπασμα των Μαρξ και Ένγκελς στη Γερμανική Ιδεολογία: «Ο κομμουνισμός δεν είναι για μας μια κατάσταση πραγμάτων που πρέπει να εγκαθιδρυθεί, ένα ιδεώδες που σ’ αυτό θα πρέπει να προσαρμοστεί η πραγματικότητα. Ονομάζουμε κομμουνισμό την πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων».
Ο κομμουνισμός δεν ανήκει στο μέλλον· κατά συνέπεια, είναι ένα κίνημα του παρόντος. Πού βρίσκεται, όμως, το κομμουνιστικό κίνημα σήμερα; Μάλιστα, πού είναι το εργατικό κίνημα τώρα; Οι Μαρξ και Ένγκελς, ωστόσο, δεν αναφέρονται σ’ αυτό το απόσπασμα στο κομμουνιστικό κίνημα, ούτε στο εργατικό κίνημα: μιλάνε για την «πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων». Και πού βρίσκεται αυτή η πραγματική κίνηση; Μέσα στο ίδιο το κεφάλαιο.
Εκεί έγκειται η σημασία της μαρξιστικής έννοιας του κεφαλαίου. Γιατί, αντίθετα με άλλες έννοιες όπως η ηγεμονία, ο ιμπεριαλισμός ή η αυτοκρατορία, το κεφάλαιο εμπεριέχει την ίδια του την άρνηση, εμπεριέχει την «πραγματική κίνηση που το καταργεί». Τι είναι αυτή η κίνηση; Η κίνηση της εργασίας. Το κεφάλαιο είναι η άρνηση της εργασίας· όμως δεν την καταστρέφει, επειδή εξαρτάται απ’ αυτήν. Η εργασία, επομένως, εξακολουθεί να υπάρχει στο πλαίσιο του κεφαλαίου ως αναιρεμένη δύναμη, ως απειλή.
Ωστόσο, σύμφωνα με τον Μαρξ, η εργασία έχει δυαδικό χαρακτήρα. Είναι αφηρημένη εργασία και ταυτόχρονα συγκεκριμένη και χρήσιμη εργασία. Η αφηρημένη εργασία παράγει την αξία, την υπεραξία, το κεφάλαιο. Η αφηρημένη εργασία είναι αποξενωμένη εργασία. Επομένως, «η πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων» δεν είναι η αφηρημένη ή αποξενωμένη εργασία. Υπάρχει, πράγματι, ένας ανταγωνισμός ανάμεσα στην αφηρημένη, αποξενωμένη ή αμειβόμενη εργασία και το κεφάλαιο, αλλά πρόκειται για έναν ανταγωνισμό αρκετά επιφανειακό καθώς, τελικά, η αφηρημένη εργασία και το κεφάλαιο αλληλοσυμπληρώνονται. (Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο τα συνδικάτα, ως φορείς που έχουν δημιουργηθεί για την άμυνα της αμειβόμενης εργασίας, δεν μπορούν να είναι επαναστατικές οργανώσεις).
Για να μιλήσουμε, επομένως, για την «πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων» πρέπει να επικεντρωθούμε στην άλλη πλευρά της εργασίας, στην ύπαρξή της ως χρήσιμη ή συγκεκριμένη εργασία. Η χρήσιμη εργασία υπάρχει στη μορφή του αντίθετού της, στη μορφή της αφηρημένης εργασίας (ακριβώς όπως η χρηστική αξία υπάρχει στη μορφή του αντίθετού της, στη μορφή της αξίας). Εδώ, σ’ αυτή τη σύγκρουση ανάμεσα στη χρήσιμη και την αφηρημένη εργασία, βρίσκεται η θεμελιώδης σύγκρουση του καπιταλισμού, «το κεντρικό σημείο που γύρω του περιστρέφεται η κατανόηση της πολιτικής οικονομίας» (Το Κεφάλαιο) και η κατανόηση της κοινωνίας γενικότερα. Εδώ βρίσκεται ο πυρήνας της πάλης των τάξεων. Η χρήσιμη εργασία υπάρχει στη μορφή του αντίθετού της, στη μορφή της αφηρημένης εργασίας, υπάρχει δηλαδή μέσα-και-ενάντια σ’ αυτή τη μορφή. Για να το διατυπώσουμε αλλιώς, ο αφηρημένος χαρακτήρας της εργασίας είναι μία συνεχής δράση ενάντια στη χρήσιμη εργασία· επιδιώκει να περικλείσει τη χρήσιμη εργασία στη μορφή της αφηρημένης εργασίας, αλλά δεν το καταφέρνει απόλυτα (αλλιώς θα ήταν αδύνατο να ασκήσουμε κριτική στην αφηρημένη εργασία). Η χρήσιμη εργασία, λοιπόν, υπάρχει μέσα στην αφηρημένη εργασία, ενάντια σ’ αυτήν και πέραν αυτής, σαν ηφαιστειακή δύναμη. Εδώ, στη χρήσιμη εργασία, βρίσκεται η «πραγματική κίνηση που καταργεί τη σημερινή κατάσταση πραγμάτων». Ο κομμουνισμός είναι η κίνηση του ανθρώπινου πράττειν ενάντια στην ίδια του την αποξένωση, ενάντια στον αφηρημένο χαρακτήρα του. Ο κομμουνισμός είναι η εξέγερση ενάντια στην αποξενωμένη εργασία, ενάντια στην αμειβόμενη εργασία.
Αυτή η εξέγερση εκδηλώνεται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Προφανώς εκδηλώνεται και μέσα από το εσωτερικό της αμειβόμενης εργασίας, στις πολλαπλές εκφράσεις της απόρριψης της αμειβόμενης εργασίας, στην απεργία, στο σαμποτάζ, στην αποχή, κλπ. Αλλά προέρχεται και από το εξωτερικό της αμειβόμενης εργασίας, στο ότι αγωνιζόμαστε για να μην υποτάξουμε το πράττειν μας στο κεφάλαιο, για να αντιτάξουμε στο κεφάλαιο ένα πράττειν αντίθετο της αποξένωσης. Το σημείο σύγκλισης και των δύο εκφράσεων είναι η ανυπακοή, η απόρριψη, το Όχι: «Όχι, δεν θα διαμορφώσουμε τις ζωές μας ανάλογα με τις απαιτήσεις του κεφαλαίου». Και, στην καλύτερη περίπτωση, «θα κάνουμε αυτό που εμείς θεωρούμε απαραίτητο ή επιθυμητό». Σ’ αυτή την περίπτωση, η ανυπακοή είναι ταυτόχρονα και αξιοπρέπεια.
Αυτές οι αξιοπρέπειες, αυτές οι εκφράσεις ανυπακοής, μπορούν να θεωρηθούν ρωγμές στην υφή της κυριαρχίας, ρωγμές που μας επιτρέπουν να διακρίνουμε αυτή την άλλη κοινωνία που θέλουμε να χτίσουμε. Μπορούμε να φανταστούμε τον καπιταλισμό, το τωρινό σύστημα κυριαρχίας, σαν μία κουρτίνα που δεν μας αφήνει να δούμε τον δημιουργικό και γεμάτο ανθρώπινο δυναμικό κόσμο που καταπνίγει. Με τους αγώνες μας σκίζουμε ξανά και ξανά αυτή την κουρτίνα· και μέσα από τα σκισίματα μπορούμε να δούμε μια κοινωνία εναλλακτική, γεμάτη, φυσικά, από αντιφάσεις και προβλήματα, αλλά διαποτισμένη από άλλες κοινωνικές σχέσεις, από κοινωνικές σχέσεις που δεν βασίζονται στα χρήματα, στον ανταγωνισμό και στην υποταγή στην αλλότρια προσταγή.
Αυτές οι ρωγμές μπορούν να έχουν διάφορες διαστάσεις. Οι πιο προφανείς είναι οι χωρικές ή εδαφικές, χώροι στους οποίους ο κόσμος λέει «εδώ, σ’ αυτό το έδαφος, δεν θα δεχτούμε την κυριαρχία του κεφαλαίου, θα κάνουμε τα πράγματα αλλιώς». Αυτοί οι χώροι μπορεί να είναι ολόκληρες χώρες (η Κούβα, ίσως), μεγάλες περιοχές (η ζώνη των Ζαπατίστας στην Τσιάπας) ή και τόσο μικροί όσο ένα κοινωνικό κέντρο ή ένα εναλλακτικό καφέ.
Ωστόσο, αυτές οι ρωγμές δεν είναι απαραίτητα εδαφικές. Μπορούμε επίσης να τις συλλάβουμε υπό όρους μιας χρήσιμης δραστηριότητας ή μίας χρηστικής αξίας. Μπορούμε, για παράδειγμα, να πούμε «σε ό,τι αφορά το νερό –ή την υγεία, το software ή τη μουσική– δεν θα δεχτούμε την εξουσία του κεφαλαίου, θα κάνουμε ό,τι θεωρούμε εμείς επιθυμητό». Μπορούμε επίσης να τις κατανοήσουμε υπό όρους χρόνου: «Σ’ αυτό το δρώμενο, σ’ αυτή τη διαδήλωση, αυτή τη στιγμή, δεν θα δεχτούμε την κυριαρχία του κεφαλαίου, θα δημιουργήσουμε διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις, θα κάνουμε τα πράγματα αλλιώς».
Σιγά-σιγά, αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο κόσμος είναι γεμάτος αξιοπρέπειες, εκφράσεις ανυπακοής, ρωγμές στην υφή της κυριαρχίας. Και αυτές οι αξιοπρέπειες δεν αποτελούν μόνο μέρος ενός αγώνα «μακροπρόθεσμα»· κάθε ρωγμή έχει τη δική της αξία, κάθε Όχι στον αλλότριο κόσμο είναι ένα όραμα του κόσμου που δεν-είναι-ακόμη και επομένως ήδη υπάρχει, κάθε αξιοπρέπεια είναι μία υποψία αυτού που θα μπορούσε να είναι και είναι.
Αυτές οι ρωγμές είναι ο κομμουνισμός σήμερα.
Όλα αυτά είναι πολύ όμορφα, αλλά, μήπως πρόκειται για μια ακαδημαϊκή φαντασίωση; Αυτή είναι η σημαντική ερώτηση: όσα είπα είναι καθαρή φαντασίωση ή αντιστοιχούν στην πραγματική κίνηση των σημερινών αγώνων; Δεν εννοώ τον κομμουνισμό ως ένα Κράτος με μία προγραμματισμένη οικονομία, αλλά ως αναλαμπές αυτοπροσδιορισμού, εκρήξεις του απαλλοτριωμένου πράττειν ενάντια στην αλλοτριωμένη εργασία, ως το κίνημα μιας αρνητικής διαλεκτικής χωρίς σύνθεση. Αυτή η έννοια του κομμουνισμού αντιστοιχεί σ’ ένα νέο αστερισμό των τάξεων, σε μία αναδόμηση της ταξικής πάλης. Η παλιά ιδέα του κομμουνισμού ως Κράτος-Σχέδιο, ως σύνθεση και όχι ως άρνηση, θα αντιστοιχούσε σ’ έναν προηγούμενο ταξικό αστερισμό, σ’ έναν αστερισμό που χαρακτηρίζεται κυρίως από τον αγώνα της αφηρημένης εργασίας, της αμειβόμενης εργασίας. Αυτός ο ταξικός αστερισμός (ο φορντικός αστερισμός) βρίσκεται σε κρίση εδώ και πολλά χρόνια, και μαζί μ’ αυτόν και οι μορφές οργάνωσής του (το κόμμα, τα συνδικάτα) καθώς επίσης και οι έννοιές του κομμουνισμού και του χρόνου. Αυτή η κρίση είναι μία κρίση της αφηρημένης εργασίας, του αφηρημένου χαρακτήρα της εργασίας. Μέσα ακριβώς απ’ αυτή την κρίση του παλιού αναδύεται μία νέα έννοια και, κυρίως, μία νέα πραγματικότητα του κομμουνισμού. (Η τελευταία παράγραφος είναι το αποτέλεσμα μιας συζήτησης με τον φίλο μου Sergio Tischler).
Ρωτώντας περπατάμε.