Η Αριστερά είναι η κύρια ελπίδα ενάντια στην αποκαλυπτική βαρβαρότητα της ξενοφοβίας και της επιβολής αστυνομικού κράτους. Θα πρέπει να περιμένουμε ριζικές αλλαγές.
Πόσο διαφορετικά έδειχναν τα πράγματα το 1900 και το 2000! Στα τέλη του 19ου αιώνα όλα βυθίζονταν στο μελαγχολικό ημίφως του “τέλους του αιώνα”. Αντίθετα, στο τέλος του 20ού αιώνα επικρατούσε κεφάτη διάθεση. Ο πρόεδρος Μπους ο πρεσβύτερος είχε θριαμβευτικά δηλώσει το 1991 ότι μια “νέα τάξη πραγμάτων” ερχόταν στην επιφάνεια, στην οποία “οι αρχές της δικαιοσύνης και της εντιμότητας θα προστατεύουν τους αδύναμους έναντι των δυνατών και η ειρήνη και ο ανθρωπισμός θα πρυτανεύσουν ανάμεσα στα έθνη… Η διατήρηση της ειρήνης πρέπει να είναι η αποστολή μας”. Καθώς ο κόσμος έμπαινε στον αιώνα της υποτιθέμενης ειρήνης και ευημερίας, εγώ έφτανα στα 50 μου χρόνια, ένα σημείο περηφάνιας και ταυτόχρονα δυσοίωνων προαισθημάτων. Η καθημερινότητα οριζόταν από μελαγχολικές ανασκοπήσεις και αισιόδοξους προγραμματισμούς – τόσο για τον κόσμο, όσο και για εμένα.
Η παγκοσμιοποίηση, η νεοφιλελεύθερη οικονομία και ο ανθρωπιστικός κοσμοπολιτισμός διέγραφαν το περίγραμμα της νέας εποχής. Η οικονομική αλληλεξάρτηση, οι διεθνείς επικοινωνίες, το ελεύθερο εμπόριο, οι ανθρώπινες και χρηματικές ροές έφερναν τον κόσμο πιο κοντά, υποβαθμίζοντας την παντοδυναμία της εθνικής κυριαρχίας του έθνους-κράτους. Μια παγκόσμια αστική κοινωνία πολυεθνικών επιχειρήσεων, όσο και διεθνών και μη κυβερνητικών οργανισμών, έμελλε να διαμορφώσει πεδία υπερεθνικής αλληλεγγύης αναγκαίας για προστασία από παγκόσμιους κινδύνους.
Η παγκοσμιοποίηση προχώρησε χέρι-χέρι με την άνοδο του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εφάρμοσαν παγκοσμίως ένα μοντέλο που έγινε κατ’ ευφημισμό γνωστό ως “η συναίνεση της Ουάσιγκτον”: το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε στα αναπτυσσόμενα κράτη, ώστε να απορυθμίσουν και να “ανοίξουν” στον ανταγωνισμό τον δημόσιο τομέα τους, να ιδιωτικοποιήσουν τους οργανισμούς κοινής ωφέλειας και να περιορίσουν τις κοινωνικές δαπάνες. Αυτές οι πολιτικές, όπως ισχυρίζονταν, θα απελευθέρωναν τις οικονομικές δυνατότητες του υπό διαμόρφωση κόσμου, που μέχρι τότε ήταν μπλοκαρισμένες από έλλειψη αποδοτικότητας, από φαινόμενα διαφθοράς και από τον σοσιαλισμό.
Καθώς έλειπε ένα λεπτομερές σχέδιο γι’ αυτές τις νέες αναδιατάξεις, ως πεπρωμένο του κόσμου παρουσιάστηκε εκ νέου μια ελληνική φιλοσοφική ιδέα που είχε αναγεννηθεί από τον Καντ τον 18ο αιώνα και τους Κέλσεν και Χάμπερμας τον 20ό, ο κοσμοπολιτισμός. Ο κοσμοπολιτισμός είναι η παγκοσμιοποίηση με ανθρώπινο πρόσωπο. Υπόσχεται ένα ηθικά καθοδηγούμενο νομικό και θεσμικό πλαίσιο, την αποδυνάμωση ή και την πλήρη κατάλυση της κρατικής οργάνωσης, και την ενδυνάμωση διεθνών οργανισμών και της κοινωνίας των πολιτών.
Έτσι, το Ιράκ και το Αφγανιστάν αποτέλεσαν τους τελευταίους πολέμους πριν από την επικείμενη ενότητα της ανθρωπότητας. Το τέλος της Ιστορίας ήταν, άρα, ο θρίαμβος του ιστορικισμού: τίποτα εκτός ή υπεράνω της κυρίαρχης τάξης δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να την κρίνει ή να της αντισταθεί. Ο κοσμοπολιτισμός, εξαρτώμενος από το διεθνές δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα, προφανώς είχε έρθει για να μείνει. Οι αρχές του δεν μπορούσαν να τεθούν υπό αμφισβήτηση. Το μόνο έργο που έμενε στην πολιτική ήταν η αναδιανομή της ενέργειας και του πλούτου σε συγκεκριμένα πλαίσια.
Αυτή ήταν η μεγάλη ουτοπία στο τέλος του 20ού αιώνα. Μια φιλελεύθερη φαντασίωση τόσο εκτενής, όσο ο Χριστιανισμός ή ο Μαρξισμός δεν θα μπορούσαν να είχαν φανταστεί. Δυστυχώς, και παρά τις καταγγελίες ρουτίνας, έγινε αποδεκτός από πολλούς απλούς φιλελεύθερους αριστερούς ανθρώπους – όπως εγώ. Όπως έλεγε το επιχείρημα, αφού ο κόσμος δεν μπορούσε να αλλάξει, η Αριστερά θα έπρεπε να επικεντρωθεί σε μικρότερης κλίμακας σχέδια, σε ηθικές αναζητήσεις και στην προστασία ευάλωτων ομάδων. Η πολυπολιτισμικότητα θα μπορούσε να αντικαταστήσει τη ριζοσπαστική αλλαγή, η συμμετοχή στην Αμνηστία θα μπορούσε να αντικαταστήσει τη συμμετοχή σε πολιτικούς οργανισμούς.
Στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του νέου αιώνα, κάθε πτυχή αυτής της φαντασίωσης έχει ανατραπεί. Αν αυτή ήταν μια νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων, ήταν η συντομότερη στην ιστορία. “Νέες θανατηφόρες προοπτικές έχουν έρθει στην επιφάνεια από αχρεία κράτη και τρομοκράτες” έγραφε το 2002 ο Μπους Τζούνιορ – δέκα χρόνια μετά την αρχική ανακοίνωση του πατέρα του για τη νέα τάξη πραγμάτων. Και συνέχιζε: “Δεν θα διστάσουμε να δράσουμε μόνοι, αν χρειαστεί, ώστε να εξασκήσουμε το δικαίωμά μας στην αυτοάμυνα και την προληπτική δράση”. Η διαρκής ειρήνη μετατράπηκε σε διηνεκή πόλεμο. Η Ιστορία επέστρεψε εκδικητικά.
Ας μου επιτραπεί να αναφέρω τα πρόσφατα σημάδια από αυτό το “πανηγύρι δόλιων αναληθειών”:
Οι πόλεμοι σε Ιράκ και Αφγανιστάν άφησαν μια πικρή γεύση πολιτικής και ηθικής κατάπτωσης. Οι συνεχείς αλλαγές όσον αφορά την αιτιολόγηση του πολέμου (από την αυτοάμυνα απέναντι σε τρομοκράτες στην απειλή των όπλων μαζικής καταστροφής για την ανθρωπότητα, μετά στην ανάγκη αλλαγής καθεστώτος, για να φτάσουμε, με τον Ομπάμα, στον σκέτο πόλεμο) αποκάλυψαν τη διάθεση μιας ηγεμονικής δύναμης για πόλεμο με όποιο κόστος, και χωρίς ενδιαφέρον για τη νομιμότητα ή νομιμοφάνεια των πράξεών της, ανεξαρτήτως της διεθνούς ρητορικής. Η στρατιωτική δύναμη και η τεχνολογική ευφυΐα, τα σημάδια μιας ωμής κυριαρχίας, επέστρεψαν άρδην – αλλά αποδεικνύονται αδύναμα μπροστά στη χαμηλή τεχνολογία και στην ισχυρή ιδεολογία.
Η υπόσχεση ότι η ανάπτυξη των αγορών, βασισμένη σε μη ρυθμισμένα διεθνή κεφάλαια και οικονομική λιτότητα, θα οδηγούσε οπωσδήποτε στην παγκοσμιοποίηση του Νότου με βάση τα δυτικά οικονομικά πρότυπα αποκαλύφθηκε ότι ήταν η μεγαλύτερη απάτη των καιρών μας. Το κενό μεταξύ Νότου και Βορρά και μεταξύ πλουσίων και φτωχών δεν ήταν ποτέ μεγαλύτερο. Περισσότεροι από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι ζουν με λιγότερο από ένα δολάριο τη μέρα. Σύμφωνα με έρευνα των Ηνωμένων Εθνών το 2006, ο μέσος όρος ζωής στην υποσαχάρια Αφρική είναι χαμηλότερος από το μισό της Δυτικής Ευρώπης. Αντί να εξισώσει, ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός οδήγησε στο “δισεκατομμύριο που ζει στον πάτο”. Η αρχή του τέλους της νεοφιλελεύθερης ειδωλολατρίας μπορεί να υπολογιστεί επακριβώς: συνέβη στις 15 Σεπτεμβρίου του 2008, με τη διάλυση της Lehman Brothers. Αχόρταγες τράπεζες, ύπουλες κυβερνήσεις και οικονομική “επιστήμη”, το φαρμάκι των μαγισσών της εποχής μας, ακόμη θρηνούν – αλλά η πραγματικότητα έχει προλάβει τις βολικές φαντασιώσεις τους.
Οι πρώην σοσιαλιστικές χώρες κινήθηκαν γρήγορα από τις εντεταλμένες οικονομίες στον εντεταλμένο καπιταλισμό και από την κρατική καταπίεση στην καταβαράθρωση των αγορών, χωρίς να διέλθουν μια ενδιάμεση κατάσταση ανθρώπινης και πολιτικής κοινωνίας. Η δυτική πανάκεια αποδείχθηκε ακατάλληλη για πολύ κόσμο στην καρδιά της Ευρώπης.
Μέχρι πρόσφατα, υπήρχε μια δυτική συμφωνία: βασανιστήρια γίνονται σε εξωτικά και διαβολικά μέρη. Η συμφωνία αυτή έχει πλέον καταλυθεί. Τα βασανιστήρια επέστρεψαν στα δυτικά στρατόπεδα και τις φυλακές, στο Γκουαντάναμο και στο Αμπού Γκράιμπ, και μάλιστα έχουν ανατεθεί και σε τρίτους. Έχουν μετατραπεί σε ζήτημα σοβαροφανών αναλύσεων περί “ηθικών πρακτικών” ή σε θέμα συζήτησης συνελεύσεων νομολογίας, στις οποίες η υποτιθέμενη “απειλητική ωρολογιακή βόμβα” προσφέρει νομιμοφάνεια, και αποκαλύπτει το άσχημο υπογάστριο της νέας τάξης πραγμάτων.
Η Γηραιά Ευρώπη, ο πρόθυμος μικρός συνέταιρος στα κοσμοπολίτικα σχέδια, ασθενεί σοβαρά. Ο φιλελευθερισμός και η σοσιαλδημοκρατία, τα περήφανα κοινωνικά μοντέλα που δημιούργησε, έχουν πλέον ατροφήσει, καθώς συνέκλιναν με την οικονομία και τις πολιτικές του νεοφιλελευθερισμού. Η Ευρωπαϊκή Ένωση άδειασε από πολιτική φαντασία και θεσμική βούληση, όπως μαρτυρούν οι θλιβερές ανοησίες αναφορικά με τα δημοψηφίσματα για την Συνθήκη της Λισαβόνας. Οι πρόσφατες οδύνες που περνούν Ελλάδα, Ισπανία και Ιρλανδία είναι μια περαιτέρω απόδειξη. Η υποβάθμιση της πιστοληπτικής ικανότητας της Ελλάδας από τρεις ανεπίδεκτους χρηματοοικονομικούς οίκους που ακολουθούν τη νεοφιλελεύθερη ορθοδοξία οδηγούν στην έξωθεν επιβεβλημένη λιτότητα, σε σοβαρή επιδείνωση των όρων ζωής και σε κοινωνική αναταραχή. Ας σημειωθεί ότι οι ίδιοι οίκοι είχαν δώσει στη Lehman Brothers τη μέγιστη βαθμολογία – ακριβώς πριν καταρρεύσει.
Η απάντηση των κυβερνήσεων στο τέλος της νεοφιλελεύθερης ηγεμονίας είναι ακόμη άτολμη και αβέβαιη. Ωστόσο, οι πολίτες σε όλο τον κόσμο έχουν αρχίσει να αντιδρούν, όπως δείχνουν οι απεργίες στη Γαλλία, την Ελλάδα, την Ινδία, τα λατινοαμερικανικά λαϊκά κινήματα, και η γενική αντίδραση της νεολαίας στην οικολογική καταστροφή. Οι μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες μάς έχουν διδάξει ότι ο Μεσσίας και ο άγγελός του δεν στέλνουν προσκλήσεις προτού κάνουν την εμφάνισή τους. Το μάθημα αυτό είναι ανεκτίμητο. Η επιστροφή της Ιστορίας σημαίνει ότι μπορούμε πλέον να πιστέψουμε ξανά σε ριζοσπαστικές αλλαγές, ακόμη και εάν δεν γνωρίζουμε πότε ή πώς θα λάβουν χώρα. Ο 21ος αιώνας φέρνει την εποχή των δυτικών αυτοκρατοριών και του κοσμοπολιτισμού στο τέλος της.
Η Αριστερά είναι η κύρια ελπίδα ενάντια στην Αποκαλυπτική βαρβαρότητα της ξενοφοβίας και της επιβολής αστυνομικού κράτους. Όχι όμως η κατ’ όνομα “Αριστερά” των Νέων Εργατικών ή του γερμανικού SPD, ούτε αυτή του εκλιπόντος “κομμουνισμού”. Νέες μορφές σοσιαλισμού, νέοι τύποι πολιτικής υποκειμενικότητας και αλληλεγγύης αναδύονται στη Λατινική Αμερική, στο οικολογικό κίνημα και στα γκέτο των μεγάλων μας πόλεων. Αυτό που η δεκαετία με δίδαξε είναι να περιμένω ριζικές αλλαγές και να προσπαθώ να φαντάζομαι έναν ανανεωμένο σοσιαλισμό – στον οποίο η ελευθερία δεν θα μπορεί να ανθίσει χωρίς την ισότητα, και η ισότητα δεν θα μπορεί να υπάρξει χωρίς ελευθερία. Η απόφαση για τη νέα δεκαετία: καθώς μεγαλώνει μαζί με τον 21ο αιώνα, θα πρέπει κανείς να γίνει πιο ριζοσπάστης.
Ο Κώστας Δουζίνας διδάσκει νομικά στο Μπίρκμπεκ (Πανεπιστήμιο του Λονδίνου). Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα “Guardian”. Στα βιβλία του συγκαταλέγονται τα: Το τέλος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και Ανθρώπινα δικαιώματα και αυτοκρατορία.