Η δύναμη ενός κινήματος πολιτικού και η δύναμη μιας εξέγερσης και μιας θέλησης είναι πάντοτε η συνάντηση μιας λαϊκής εξέγερσης και μιας ιδέας. Χωρίς την ενεργό εξέγερση, η ιδέα είναι ανίσχυρη, χωρίς την ιδέα η εξέγερση είναι τυφλή. Είχατε αυτή την εμπειρία στην Ελλάδα, με την εξέγερση της νεολαίας της φοιτητικής, της πρόσκαιρης εργασίας, της προλεταριακής, που έδωσε στην Ευρώπη ένα μάθημα αφύπνισης και ελευθερίας. Όμως, σ’ αυτή την εξέγερση το πιο αδύναμο μέρος, το λιγότερο σταθερό, ήταν αυτό της ιδέας.
Ιδέα
…Αυτό που αποκαλώ “ιδέα του κομμουνισμού” απαιτεί τρία συστατικά μέρη.
Το πολιτικό στοιχείο. Αφορά μια χρονική περίοδο όπου η πολιτική υπάρχει με συγκεκριμένο τρόπο. Είναι μια περίοδος που εμφανίζεται και συγκροτείται μια νέα σκέψη και πρακτική της συλλογικής χειραφέτησης, όπως η Γαλλική Επανάσταση, η Μπολσεβίκικη Επανάσταση, ο Λαϊκός Πόλεμος στην Κίνα, η Ελληνική Αντίσταση, ίσως ο Μάης του ’68 κ.λπ.
Η ιστορική συνιστώσα. Οι πολιτικές εγγράφονται μέσα στον ιστορικό χρόνο, έχουν μια οικουμενική αξία, αλλά υπάρχει τοπικός προσδιορισμός αυτών των πολιτικών. Γι’ αυτό μιλάμε για “Γαλλική” Επανάσταση, όπως λέμε “Ελλάδα” για τις εξεγέρσεις της περασμένης χρονιάς… Η εξέγερση της ελληνικής νεολαίας είναι απόλυτα συνδεδεμένη με την κατάσταση στη χώρα σας, αλλά μπορούμε παντού να εξάγουμε απ’ αυτή πολιτικά συμπεράσματα.
Το τρίτο στοιχείο είναι το υποκειμενικό. Για τη δυνατότητα ενός ατόμου να παρέμβει στην πολιτική διαδικασία. Να γίνει δρων πρόσωπο. Το ατομικό σώμα με τις σκέψεις, τα αισθήματα, τις ικανότητες και τη γλώσσα του γίνεται στοιχείο ενός άλλου μεγαλύτερου πολιτικού σώματος. Είναι η στιγμή που ένα άτομο μπορεί να ξεπεράσει τα όριά του, να δρα για άλλους λόγους από το ατομικό του συμφέρον… Να καταλάβει ότι η συμμετοχή του σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο είναι επίσης ταυτόχρονα και μια ιστορική απόφαση. Με την ιδέα, το άτομο καταλαβαίνει τη συμμετοχή του στην κίνηση της ιστορίας.
Κομμουνισμός
Η λέξη “κομμουνισμός” ήταν για περίπου δυο αιώνες το πιο σημαντικό όνομα μιας πολιτικής ιδέας, των επαναστατικών πολιτικών. Το να είσαι κομμουνιστής ήταν να είσαι μέλος ενός κομμουνιστικού κόμματος σε μια χώρα, να είσαι ένας από τα εκατομμύρια των ενεργών παραγόντων που πάλευαν για έναν ιστορικό προσανατολισμό ολόκληρης της ανθρωπότητας. Μέσα στο στοιχείο της ιδέας του κομμουνισμού, η υποκειμενοποίηση δημιουργεί μια σχέση ανάμεσα στη συμμετοχή σε μια τοπική δράση και την ιδέα της πορείας της ανθρωπότητας προς τη συλλογική της χειραφέτηση. Μοιράζοντας προκηρύξεις σε μια λαϊκή αγορά ανέβαινες στη σκηνή της ιστορίας.
…Όταν αποφασίζουμε να γίνουμε κομμουνιστές, αυτή η λέξη πραγματοποιεί μια σύνθεση της πολιτικής, της ιστορίας και της ιδεολογίας. Γι’ αυτόν το λόγο, είναι καλύτερο να αντιληφθούμε την ιδέα του κομμουνισμού ως μια διαδικασία που υπάρχει στα σύνορα ανάμεσα στο άτομο και στην πολιτική διαδικασία. Η ιδέα του κομμουνισμού είναι η διαδικασία με την οποία το άτομο γίνεται υποκείμενο. Γιατί, μ’ αυτό τον τρόπο, το άτομο προβάλλεται στην ιστορία…
Συμβάν
Αποκαλώ συμβάν μια ρήξη στην κανονική διάταξη των πραγμάτων… Ένα συμβάν είναι η δημιουργία νέων δυνατοτήτων… Το συμβάν είναι κάτι που συμβαίνει ενώ ήταν αδύνατο να συμβεί. Γιατί, φυσικά, αν δημιουργείται μια νέα δυνατότητα, σημαίνει ότι δημιουργείται κάτι που πριν ήταν αδύνατο. Ένα συμβάν δεν περιλαμβάνεται στις αντικειμενικές δυνατότητες και γι’ αυτόν το λόγο δεν προβλέπεται… Η εξέγερση της ελληνικής νεολαίας ήταν η απαρχή ενός συμβάντος, γιατί σημαίνει νέες δυνατότητες για όλες τις νεολαίες του κόσμου. Μια νέα δυνατότητα πολύ σημαντική είναι η δυνατότητα κοινής δράσης ανάμεσα στους φοιτητές και στη νεολαία των λαϊκών τάξεων, πράγμα που στη Γαλλία (2005, 2006) δεν ήμασταν ικανοί να πραγματοποιήσουμε. Και είναι φανερό πως η δημιουργία δυνατοτήτων είναι αμέσως οικουμενική, γιατί λειτουργεί ως δυνατότητα για όλους.
Κράτος
…Αποκαλώ κράτος το σύστημα που περιορίζει τις δυνατότητες του δυνατού. Το κράτος είναι αυτό που λέει τι είναι δυνατό και τι όχι. Επιτηρεί τις δυνατότητες με την αστυνομία. Ο αστυνομικός είναι ένας υπάλληλος του εφικτού. Το κράτος, στο επίπεδο των δυνατοτήτων, είναι η καπιταλιστική οικονομία, η συνταγματική μορφή της κυβέρνησης, οι νόμοι για την ιδιοκτησία, η κληρονομιά, στρατός και αστυνομία. Μηχανισμοί με ένα σκοπό: να απαγορεύσουν την ιδέα του κομμουνισμού να γίνει δυνατότητα. Με την καταστολή των εξεγέρσεων οργανώνεται από το κράτος, με τη βία, η διάκριση του τι είναι δυνατό και τι όχι. Το κράτος θα δράσει για να δείξει ότι οι εξεγέρσεις δεν ανταποκρίνονται σε καμία δυνατότητα, είναι μονάχα καταστροφικές. Δεν δημιουργούν τίποτα, ούτε καν μια δυνατότητα. Αυτή είναι η πρακτική του κράτους και η άποψη του είναι ξεκάθαρη: Παντού και πάντοτε υπάρχουν πολιτικοί κανόνες, αλλά δεν υπάρχουν και δεν πρέπει να υπάρχουν πολιτικά συμβάντα. Γι’ αυτό ένα συμβάν δημιουργείται έξω από την ισχύ του κράτους.
Μετά το συμβάν και το κράτος, ονομάζω αλήθεια ή διαδικασία της αλήθειας μια συνεχή οργάνωση μέσα στον κόσμο των συνεπειών ενός συμβάντος. Και ονομάζω γεγονός τις συνέπειες της ύπαρξης του κράτους…
…Η ιδέα είναι ένα είδος ιστορικού προσδιορισμού τού πάντα αβέβαιου χαρακτήρα αυτού που εξαρτάται από το συμβάν. Γιατί ό,τι εξαρτάται από το συμβάν πρέπει να δημιουργηθεί, μιας και είναι μια νέα δυνατότητα. Η ιδέα είναι αυτό που επιτρέπει το κουράγιο γι’ αυτή τη δημιουργία και δίνει φανταστικές εγγυήσεις. Επιδοκιμάζω τις φανταστικές εγγυήσεις απόλυτα. Φυσικά, ο εχθρός λέει ότι πρόκειται για ψευδαισθήσεις, ότι είναι ιδέες ανέφικτες? αυτή είναι η γλώσσα του κράτους… Όμως, η ιδέα του κομμουνισμού επιτρέπει την αναπαράσταση του μονοπατιού την ίδια στιγμή που το δημιουργούμε. Και το να είσαι κομμουνιστής είναι να έχεις την πεποίθηση ότι υπάρχουν νέες δυνατότητες, ότι μπορούμε να δουλέψουμε πάνω στις συνέπειες αυτών των νέων δυνατοτήτων και ότι, κάνοντάς το, είμαστε εκτός του καθορισμού μας από το κράτος. Κατά συνέπεια, η ιδέα του κομμουνισμού συνοδεύει πάντα μια εξαφάνιση του κράτους, αφού αποτελεί πραγματοποίηση ιδεών που διαφεύγουν από τον έλεγχο του κράτους. Η εξαφάνιση του κράτους δεν είναι στόχος ή πρόγραμμα – είναι η πραγματικότητα της κομμουνιστικής δράσης. Κάθε αληθινά κομμουνιστική δράση είναι ένα θραύσμα εξαφάνισης του κράτους, έστω κι αν το κράτος επανέρχεται, έστω κι αν το κράτος ισχυρίζεται ότι νίκησε…
Ήρωες
Σ’ αυτό το πλαίσιο πρέπει να αντιληφθούμε την αποφασιστική σημασία των ονομάτων στην επαναστατική πολιτική. Γιατί μιλάμε για Τσάβες και Μοράλες; Από πού προέρχεται αυτή η ανάγκη στην πολιτική της χειραφέτησης; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η κομμουνιστική πολιτική είναι ανώνυμη, η πραγματοποίηση νέων δυνατοτήτων από τις μάζες. Γιατί Σπάρτακος, Ροβεσπιέρος, Μπλανκί, Μαρξ, Λένιν, Λούξεμπουργκ, Κάστρο, Τσε και τόσοι άλλοι; Πολύ απλά, αυτά τα ονόματα έχουν την αξία του συμβόλου της ιδέας. Φυσικά, ο αληθινός ήρωας της επαναστατικής πολιτικής είναι το οποιοδήποτε άτομο, αλλά κάθε άτομο βρίσκει στα ονόματα μια συμβολική αναπαράσταση της δικής του ατομικότητας. Βρίσκει την απόδειξη ότι μπορεί να ξεπεράσει τα όρια της δικής του ύπαρξης. Η ανώνυμη δράση εκατομμυρίων αγωνιστών συγκεντρώνεται σε έναν, μέσα από το κύριο όνομα ενός προσώπου.
Έτσι τα ονόματα συμμετέχουν στο εγχείρημα της ιδέας. Ο κομμουνισμός είναι ανώνυμος, αλλά η ιδέα του κομμουνισμού έχει ανάγκη από ονόματα. Να τιμήσει τα άτομα που δέχτηκαν να δράσουν σύμφωνα με την ιδέα. Τα μεγάλα ονόματα της επανάστασης, αλλά και κάθε αγωνιστή. Ένα πολύ ωραίο κείμενο του Μάο εξηγεί ότι κάθε επαναστάτης, μάγειρας ή στρατιώτης, αξίζει, όταν πεθάνει, να μιλάμε εξ ονόματός του. Είναι τελικά η ίδια η ιδέα που εισάγει τη δύναμη στα ονόματα.
…Ενώ κάνουμε κάτι πάντα σε ένα συγκεκριμένο μέρος και νομίζουμε ότι είμαστε απομονωμένοι και ότι παντού κυριαρχεί ο άγριος καπιταλισμός, με την ιδέα γνωρίζουμε ότι αυτό που κάνουμε είναι μια συνισταμένη της γενικής ιστορίας της ανθρωπότητας. Η θεμελιώδης ιδέα πίσω από την κομμουνιστική αναπαράσταση είναι η ιδέα ότι ένα άτομο μόνο του, όταν ξεπερνά τα όρια του, μπορεί να σκεφτεί ότι είναι ήρωας της οικουμενικής ιστορίας. Και μπορεί να αφηγείται την ιστορία όλων των ηρώων της ιστορίας.
Επανάσταση
Νομίζω ότι πρέπει να ξαναβρούμε τη δύναμη της ιδέας του κομμουνισμού, γιατί η ιδέα ταυτοποιήθηκε μόνο με την περίοδο του 20ού αιώνα. Και η μεγάλη προσδοκία ήταν ότι η ιδέα μπορούσε να πραγματοποιηθεί με τη μορφή ενός κράτους… Και βρεθήκαμε μπροστά στο παράδοξο να αποσπάμε την ιδέα του κομμουνισμού από το συμβάν και να τη σπρώχνουμε προς τη μεριά του κράτους. Κανονικά, αυτό το κράτος έπρεπε να είναι ένα κράτος εξαφάνισης του κράτους, μιας και ξέρουμε ότι η ιδέα του κομμουνισμού δεν μπορεί να πάρει τη μορφή του κράτους. Η ιδέα του κομμουνισμού έχει όλες της τις ευκαιρίες ως συμβάν, ώστε η ανθρωπότητα να δημιουργήσει τις δυνατότητές της. Αυτές οι δυνατότητες δεν υπαγορεύονται από την κρατούσα κατάσταση…
Παρ’ όλα αυτά, η νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης δημιούργησε τεράστιες ελπίδες για ένα κράτος που δεν θα ήταν πια κράτος περιορισμού των δυνατοτήτων, αλλά δημιουργίας νέων δυνατοτήτων. Ο 20ός αιώνας ονειρεύτηκε μια σύμφυση κράτους και συμβάντος. Ενός κράτους που θα ήταν το ίδιο ένα πολιτικό συμβάν. Και ξέρουμε σήμερα ότι αυτό είναι αδύνατο.
Οι πιο ριζοσπαστικές επαναστατικές εμπειρίες της δεκαετίας του ’60 –Πολιτιστική Επανάσταση, Μάης’68, ξεσηκωμός Πολωνών εργατών κι άλλες τοπικές εμπειρίες– προσπάθησαν να αποδεσμευτούν από το κράτος, για να επιστρέψουν στο συμβάν. Ακόμα και ο Μάο είπε την κεφαλαιώδη φράση “Δεν υπάρχει κομμουνισμός χωρίς κομμουνιστικό κίνημα”. Πρέπει, λοιπόν, να επανασυστήσουμε την ιδέα του κομμουνισμού σε απόσταση από το κράτος. Να μην τη σκεφτόμαστε ως μορφή εξουσίας, αλλά μια υποκειμενοποίηση των δυνατοτήτων. Αυτό δεν θα την εμποδίσει να είναι μια αγωνιστική ιδέα, αλλά ως τέτοια πρέπει να την επανασυστήσουμε. Πιο κοντά σ’ αυτό που ήταν στο 19ο αιώνα. Στον ίδιο τον Μαρξ. Η ιδέα της χειραφέτησης ως δημιουργίας δυνατοτήτων από τις λαϊκές μάζες. Πιστεύω ότι πρέπει να ξαναδώσουμε μια δυνατή υποκειμενική ύπαρξη στην ιδέα του κομμουνισμού.
Εναλλακτική πολιτική
Αυτή η εργασία γίνεται σε δύο κατευθύνσεις. Από τη μια, προσπάθεια διανοητική, ιδεολογική, που παλεύει λυσσαλέα ενάντια στις κυρίαρχες ιδέες. Οι κυρίαρχες ιδέες μπορούν να συνοψιστούν σε μια απλή φράση: Δυνατό είναι μόνο ό,τι θέλει ο καπιταλισμός να είναι δυνατό. Όλα τα άλλα είναι εγκληματική ουτοπία. Η ιδέα του κομμουνισμού αρχίζει με τη διακήρυξη ότι η πραγματικά ανθρώπινη δυνατότητα βρίσκεται στην πλευρά εκείνη που ο καπιταλισμός θεωρεί αδύνατη. Μια ριζοσπαστική επιβεβαίωση μιας εντελώς εναλλακτικής πολιτικής.
Στο άλλο άκρο υπάρχουν πολιτικοί πειραματισμοί. Νέες οργανωτικές προσπάθειες. Εξεγέρσεις. Καταλήψεις εργοστασίων. Αναγέννηση της μαχητικότητας. Όλες οι εμπειρίες είναι χρήσιμες. Διαμέσου αυτών πειραματιζόμαστε με τις νέες δυνατότητες. Έχουμε την οικουμενική ιδέα προς επανασύσταση και τους επιμέρους πειραματισμούς που πρέπει να διεξάγουμε. Θα συνδυάσουμε τη συγκρότηση της σκέψης, που είναι καθολική και οικουμενική, με τους πειραματισμούς στο θραύσμα του πραγματικού, που είναι μοναδικοί και τοπικοί, αλλά είναι επίσης οικουμενικά μεταδόσιμοι. Κάθε εμπειρία, αποσπασμένη από το κράτος, είναι ευκαιρία για δράση. Διαμέσου όλων αυτών μπορούμε να εξασφαλίσουμε μια νέα ύπαρξη της ιδέας του κομμουνισμού και μια νέα πηγή για την ατομική συνείδηση, ώστε να ενσωματωθεί στη συλλογική δράση. Μπορούμε να σκεφτούμε εκ νέου ότι το να μοιράζεις μια προκήρυξη είναι πάλι σαν να ανεβαίνεις στη σκηνή της ιστορίας. Υπήρξαν οι επαναστατικές ιδεολογίες του 19ου αιώνα, υπήρξαν τα σοσιαλιστικά κράτη του 20ού αιώνα? μπορούμε να εγκαινιάσουμε την τρίτη ζωή της ιδέας του κομμουνισμού. Μπορούμε, άρα οφείλουμε να το κάνουμε.
Αποσπάσματα από ομιλία του Αλέν Μπαντιού στην Αθήνα στις 21 Νοέμβρη
Η μετάφραση έγινε από τον Σάββα Μιχαήλ,
η επιμέλεια από τον Γιάννη Σκαλιδάκη
και η επιλογή των αποσπασμάτων
από τον Στέλιο Ελληνιάδη